تفحص مفقودین:
در هنگام جنگ تحمیلی هشت ساله، به‌دلیل نامساعد بودن وضعیت جغرافیایی مناطق عملیاتی، حجم آتش دشمن و قرار گرفتن شهدا در محدوده‌ای بین نیروهای خودی و دشمن، امکان جابجایی و انتقال ابدان شریف تعداد زیادی از شهدا فراهم نشد. بعد از پذیرش قطعنامه 598 و پایان گرفتن جنگ تحمیلی یکی از مهمترین موضوعاتی که در دستور کار مسئولین نظام اسلامی قرار گرفت، تلاش برای تفحص (جستجو) و کشف مفقودین جنگ تحمیلی بود. بر همین اساس کمیته جستجوی مفقودین با مسئولیت سردار سید محمد باقرزاده در ستاد کل نیروهای مسلح شکل گرفت.
بنابراین تفحص از نظر لغوی به معنای جستجو و کنکاش و در ادبیات دفاع مقدس به معنای جستجو و تلاش برای یافتن پیکرهای مطهر شهدای به‌جامانده در معرکه جنگ، تلقی می‌شود.
اهمیت و ضرورت:
در بینش اسلامی و فرهنگ دینی، پیکر اموات و متوفیانی که به دلائل گوناگون بر روی زمین مانده و امکان دسترسی به ابدان آنان نیز وجود دارد، باید در مکان‌های مناسب و با آداب اسلامی به خاک سپرده شوند.
حال شهدا که دارای منزلت والا و جزو بندگان و اولیای خاص خداوند سبحان هستند و با رشادت‌ها و ایثارگری‌ها، عزیزترین سرمایه انسانی خود را در راه اهداف متعالی اسلام فدا می‌کنند و در معرکه جنگ و جهاد مظلومانه به شهادت می‌رسند، پیکرهای مطهرشان دارای قداست و اهمیت بالاتری است. اگرچه بر طبق روایات، شهدای معرکه غسل و کفن ندارند، اما آداب دفن بر آن‌ها مترتب است و لازم است با شکوه و عظمت تشییع و به خاک سپرده شوند.
تفحص و خاکسپاری پیکر مطهر شهدای به خاک و خون افتاده کربلا -که در رأسشان پیکر شریف حضرت اباعبدالله‌الحسین علیه‌السلام بود- بعد از سه شبانه روز، الگویی برای اقدام مجاهدانه جستجو و تفحص پیکرهای شهدای هشت سال جنگ تحمیلی است.
تلاش مجدانه و طاقت‌فرسا برای یافتن پیکرهای مطهر شهدا و بازگرداندن شهدا به خانواده‌های‌شان و تشییع و خاکسپاری آنان در محل‌های مناسب، هم تکریم و تعظیم به مقام شهدا و احترام و سپاس‌گذاری از خانواده آنان و هم سرمنشأ آثار و برکات فراوان در کشور است.
گستره تفحص:
1. تفحص درون مرزی:
باتوجه به اینکه ارتش بعثی عراق از ابتدا تا پایان جنگ تحمیلی بخش‌های مختلفی از خاک کشورمان را در اشغال داشت و یا در عملیات‌های مختلف رزمندگان اسلام در خطوط پدافندی مذکور تردد داشته‌اند، لذا پیکر شهدا معمولاً در معرکه باقی می‌ماندند که برخی از آن‌ها در خلال جنگ به عقبه انتقال داده شد و تعداد زیادی هم تا پایان جنگ در محل درگیری و نبرد به‌وسیله دشمن مدفون شده‌اند.
2. تفحص برون مرزی:
باتوجه به اینکه بنا به مقتضیات سیاسی و نظامی جنگ، رزمندگان اسلام دشمن بعثی را در خاک عراق تعقیب و در آنجا اقدام به تک و پاتک می‌نمودند، در نتیجه تعدادی از آنان بعد از شهادت در خاک عراق تا پایان جنگ باقی ماندند.
از دلائل دیگر وجود پیکر شهیدان در داخل خاک عراق آن بود که رژیم بعثی با بی‌رحمی افراد مجروح و اسیر را در جدار مرز خود و تا عمق خاک عراق بصورت دسته جمعی به شهادت می‌رساند لذا پس از سالهای 77 گروه‌هایی به نام گروه تفحص برون مرزی تشکیل یافت و با هماهنگی وزارت خارجه دو کشور (در زمان صدام) پیکرهای مطهر شهدا طی مراسم و تشریفات تبادل در مرز به میهن اسلامی منتقل شد.
چالش‌های تفحص:
1- وجود مین و مواد منفجره به جا مانده از جنگ تحمیلی.
2- وجود گرمای شدید منطقه جنوب و عدم کارآیی ماشین آلات سنگین در تمام روز.
3- وجود سرمای شدید و برف‌گیر شدن مناطق کوهستانی غرب.
4- حضور گروهک منافقین و دیگر عوامل ضدانقلاب در مرز و اذیت و آزار آن‌ها.
5- کمبود امکانات پیشرفته.
عملیات تفحص:
عملیات شناسایی پیکرهای مطهر شهدا توسط نیروهای اطلاعات عملیات و عناصر تخریب‌چی باتوجه به اطلاعات و اسناد به‌دست آمده از رزمندگان و آزادگان، آثار موجود از شهیدان و تشخیص خطوط پدافندی در منطقه عملیاتی صورت می‌پذیرد.
سپس مسیر تردد و معبر برای ورود نیروهای تفحص هموار می‌گردد و درصورت نیاز، زمین برای استقرار بیل مکانیکی فراهم می‌شود.
فعالیت تفحص بسته به نوع، شرایط و جنس زمین متفاوت است. به‌طورمثال در منطقه فکه زمین رمل و ماسه‌ای است، در چیلات، سومار و میمک تفحص در سنگلاخ و تپه‌ها و شیارهای کوچک و بزرگ انجام می‌شود، در طلائیه زمین باتلاق است، در شط علی نی‌زار و آب وجود دارد و در کردستان و حاج عمران در کوه‌های صعب‌العبور انجام می‌گیرد.
وجه تمایز پیکر مطهر شهدا با اجساد عراقی:
یکی از مهمترین موضوعات در میدان کار تفحص چگونگی تشخیص پیکر شهدا از اجساد عراقی است.
در این رابطه تفاوت‌های آشکاری بین پیکر شهید و جسد عراقی وجود دارد که به برخی از آنان اشاره می‌شود:
1- کلاه: کلاه‌های عراقی‌ها کاملاً با کلاه ایرانی تفاوت دارد؛
الف) کلاه آهنی عراقی طشت شکل و کلاه ایرانی جمع‌تر و گرد می‌باشد.
ب) کلاه پشمی عراقی‌ها دارای آویز در قسمت گوش (مخصوص شمال عراق – کردستان) و کلاه پشمی ایرانی‌ها دارای دید چشم و رنگ مشخص است.
ج) برروی کلاه‌های ایرانی‌ها معمولاً اشعار انقلابی – اسلامی و یا پیشانی‌بند درج شده است.
د) کلاه‌های کائوچویی هر دو کشور نیز تفاوتی همچون کلاه آهنی دارد.
2- چفیه: برخی از شهدای ایرانی دارای شال گردن و عموماً دارای چفیه هستند، درحالیکه در نظام عراق از این البسه‌ها استفاده نشده است، چفیه‌های ایرانی سفید رنگ با خطوط سیاه رنگ و یا سیاه با خطوط سفید رنگ می‌باشند.
3- پیراهن:
پیراهن ایرانی‌ها؛
الف) لباس فرم سپاه سبز رنگ و نازک می‌باشد و ممکن است که آرم سپاه نیز بر روی آن حک باشد.
ب) لباس بسیجی‌ها هم یا از نوع تکاوری که امروزه آن‌ها را لجنی می‌گویند و یا خاکی است که بدون سردوشی، درجه و جنس آن مشخص می‌باشد.
ج) لباس‌های کره‌ای نیز حالت نخی نداشته و فاقد سردوشی و غیره هستند.
د) لباس برادران ارتش نیز از نوع کره‌ای با درجه‌های نظامی بر روی بازو و یا سردوش و نیز اتیکت بر روی سینه مشخص می‌باشد.
هـ) لباس گرم بسیج و سپاه از نوع لباس‌های ورزشی گرمکن می‌باشند که بلوز و شلوار معمولاً با هم هستند.
ی) در زمستان نیروهای ایرانی از اورکت‌های معروف به کره‌ای استفاده کرده که جنس و سایز آن‌ها به‌طور واضح روشن است، زیرپیراهن و لباس‌زیر اکثراً از نوع مشخص و نوشته‌های ایرانی دارد، برخی هم لباس‌زیر آن‌ها ورزشی هستند.
پیراهن عراقی‌ها؛
الف) پیراهن عمومی آنان کاملاً ضخیم و سبز رنگ می‌باشند دارای سردوشی و نیز بغل بلوز دارای دکمه و جنس آن‌ها معلوم است.
ب) رده‌های کماندویی عراقی دارای لباس لجنی با رنگ مشخص هستند.
ج) رانندگان تانک عراقی دارای لباس‌های یک تیکه سبز رنگ به اصطلاح خلبانی می‌باشند.
د) عراقی‌ها دارای ژاکتی سبز رنگ و دارای سردوشی هستند که هنوز در ارتش فعلی آن‌ها به‌کار می‌رود.
4- شلوار: نیروهای ایرانی هم ضمن اینکه با هم‌دیگر تفاوت دارند با شلوراهای عراقی تمایزاتی دارند، شلوار نیروهای بسیج از جنس بلوزهای خاکی دارای جیب‌هایی از بغل پا است، جای کمربند و یا فانسقه هم به اندازه خاص خود می‌باشد، همچنین بلوزهای تکاوری که معمولاً افراد پاسدار وظیفه می‌پوشیدند و لباس فرم سپاه هم دارای ویژگی‌های خاص خود است. جنس آن‌ها نازک می‌باشد، لباس نیروهای ارتش و ژاندارمری هم از نوع لباس‌های کره‌ای مانند بوده و برخی از آن‌ها شلوراهای چینی قدیم به رنگ سبز بر تن دارند.
5- فانسقه: فانسقه ایرانی چند نوع می‌باشد، فانسقه پاسداری که سبز رنگ می‌باشد، فانسقه خاکی رنگ که متعلق به نیروهای بسیجی و یا ارتش بوده قفل بندهای آن‌ها، همچنین تعداد سوراخ‌های تنظیم با فانسقه‌های عراقی تفاوت دارد اما فانسقه عراقی‌ها خاکی رنگ با جنس مرغوب و قفل بندهای خاص خود می‌باشند، علاوه بر فانسقه نیروهای ایرانی از کمربندهای کوچک نیز استفاده می‌کردند که قفل بند آن‌ها به‌صورت کمربندهای معمولی است.
6-پوتین: پوتین ایرانی و عراقی از نظر شکل ظاهری تفاوت دارد ضمن اینکه در زیر پوتین‌های عراقی نوشته‌هایی مانند (صنع فی العراق) – (رقم) و علامتی به‌صورت مثلث که با حرف (ج) که به معنی جیش (نیروهای مردمی عراق را جیش الشعبی گویند) می‌باشد، پوتین‌های عراقی بزرگ پا و نوک آن‌ها قوسی شکل می‌باشد. اما پوتین‌های ایرانی چند نوع می‌باشد: یک نوع زیر آن‌ها با حروف لاتین کلمه (تاف) نوشته شده و یا کلماتی مانند (پیروزی – وین) درج شده است، اکثر نیروهای بسیجی و پاسدار برای سهولت از زیپ‌های بغل پوتین استفاده و یا از پوتین‌هایی باساق پارچه‌ای استفاده می‌کردند.
7- بعضی از نیروهای ایرانی حتی پرسنل ارتش و ژاندارمری در دوران دفاع مقدس از کفش‌های کتانی استفاده کرده که در عرف نظامی عراق از این نوع کفش‌ها استفاده نشده است.
8- جوراب: ایرانی‌ها از نوعی جوراب‌های ساق بلند و یا ساق کوتاه به رنگ دل‌خواه و یا جوراب سیاه رنگ ساق بلند نازک هستند، نیروهای عراقی از جوراب‌های بسیار ضخیم سیاه رنگ و یا سبز رنگ استفاده کرده‌اند.
9- قمقمه‌ها: ایرانی‌ها از یک نوع قمقمه پلاستیکی با رنگ سبز که آرم جمهوری اسلامی حک شده است و قمقمه فلزی که از جنس آلومنیوم می‌باشد و در زیر آن ظرفی برای خوردن غذا جاسازی شده بود،که درب و کیسه نگهداری آن مشخص می‌باشد استفاده می‌کردند. اما، قمقمه عراقی‌ها هم پلاستیکی و هم فلزی با قمقمه ایرانی تفاوت زیادی دارند، کیسه نگهداری آن‌ها هم به شکل خاص خود است.
10- تفاوت در جای خشاب و سینه‌بندهای جای خشاب فشنگ‌ها
11- تفاوت در کوله‌پشتی‌ها و کوله‌های آرپی‌جی هفت
12- تفاوت در سرنیزه اسلحه‌ها
13- وجود اسلحه ژ3 و مهمات همراه، نشان از ایرانی بودن دارد.
14- نارنجک ایرانی با عراقی فرق دارد. نارنجک‌های ایرانی چهل تیکه و حروف ایرانی روی آن درج است، نارنجک‌های عراقی مصری و دارای شکل ظاهری ویژه‌ای هستند.
15- گتر کردن شلوار نیروهای ایرانی با عراقی فرق دارد. از طرفی بعضی از نیروهای ایرانی دارای ساق‌بند هستند.
16- کیسه جای کمک‌های امدادی ایرانی با عراقی متفاوت است.
17- ماسک نیروهای ایرانی و عراقی تفاوت دارد.
18- وجود آمپول‌های آتروپین همراه با نیروهای ایرانی جهت جلوگیری از آثار بمب‌های شمیایی.
19- چکمه‌های مخصوص شیمیایی ایرانی با عراقی فرق دارد.
20 - روی لباس ایرانی‌ها اشعار اسلامی درج شده است (یا شهادت یا زیارت، نام ائمه و...)
21- بیشتر شهدای ایرانی نام خود را بر روی لباس‌ها و برگ پوتین‌ها درج می‌کنند.
22- وجود پول و سکه‌های ایرانی همراه با پیکرهای مطهر.
23- در جیب بعضی از نیروهای ایرانی مدارک شخصی، عطر، جانمازی، قرآن، ادعیه، تصویر امام، خودکار بیک، وصیت‌نامه، دست‌نوشته‌ها و حتی مسواک وجود دارد.
آداب و فرهنگ تفحص:
1. دائم‌الوضو بودن هنگام کار.
2. تعیین رمز توسل به یکی از معصومین و اهل‌بیت علیهم‌السلام برای عملیات روزانه.
3. نذر صلوات برای پیدا کردن پیکرهای مطهر.
4. درست کردن جایی به‌عنوان معراج شهدا و نگهداری شهدای تازه تفحص شده در منطقه.
5. برگزاری مراسم توسل، زیارت عاشورا و دعای عهد روزانه در معراج، کنار پیکرهای مطهر.
برخی از واژگان تفحص:
1- معراج: به محل نگهداری شهدای تازه تفحص شده گفته می‌شود.
2- پلاک: وسیله‌ای برای شناسایی رزمندگان اسلام و شهداء که ابتکار تعاون سپاه در زمان جنگ تحمیلی به‌وجود آمد، پلاک‌ها به‌وسیله زنجیر به گردن افراد آویز است.
3- گمنام: شهیدی که با وجود علائم ایرانی بودن، پلاک و مدارک شناسایی ندارد یا کارت آن قابل خواندن نیست.
4- بیل: یعنی بیل‌های مکانیکی که کار تفحص را انجام می‌دهند.
5- مبادله: تحویل دادن اجساد عراقی به کشور عراق و گرفتن پیکر مطهر شهدا را مبادله می‌گویند. این مراسم به‌صورت رسمی و با تشریفات نظامی و با حضور خانواده‌های شهدا و مسئولین لشکری و کشوری در مرز انجام می‌شود.
6- مذاکره: عزیمت هیئت ایرانی به عراق و یا بالعکس برای کار تفحص را مذاکره می‌گویند.
7- کمیته: یعنی کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح.
8- دشت‌بانی: فعالیت تفحص به‌صورت پیاده روی و شناسایی محورها، دشت‌ها، دره‌ها و تپه‌ها را دشت‌بانی می‌گویند.