وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُولَـئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا

لَّهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ

الانفال    آیه 74

آنان که ایمان آورده اند و مهاجرت کرده اند و در راه خدا جهاد کرده اندو آنان که جایشان داده اند و یاریشان کرده اند ، به حقیقت مؤمنانند ، آمرزش و روزی نیکو از آن آنهاست

And (as for) those who believed and fled and struggled hard in Allah@s way, and those who gave shelter and helped, these are the believers truly; they shall have forgiveness and honorable provision.

 

ترجمه ها:

ترجمه فولادوند
و کسانى که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا به جهاد پرداخته، و کسانى که [مهاجران را] پناه داده و یارى کرده‏اند، آنان همان مؤمنان واقعى‏اند، براى آنان بخشایش و روزى شایسته‏اى خواهد بود.

ترجمه مجتبوی
و کسانى که ایمان آوردند و هجرت کردند و در راه خدا جهاد کردند و آنان که جاى و پناه دادند و یارى کردند، اینانند که براستى مؤمن‏اند ایشان راست آمرزش و روزى بزرگوارانه.

ترجمه مشکینی
و کسانى که ایمان آوردند و هجرت کردند و در راه خدا جهاد نمودند، و کسانى که (آنها را) جا و پناه دادند و یارى نمودند، آنها همان مؤمنان واقعى‏اند، براى آنان آمرزش و روزیى نیکو و فراوان است

ترجمه بهرام پور
و آنان که ایمان آوردند و هجرت کردند و در راه خدا جهاد نمودند، و آنها که پناه دادند و یارى کردند، آنانند که به راستى مؤمنند و برایشان مغفرت و روزى کریمانه خواهد بود

 

تفاسیر:

تفسیر مجمع البیان

تفسیر المیزان

تفسیر نور

تفسیر اطیب البیان

تفسیر کشاف

تفسیر نمونه

 

تفسیر مجمع البیان

67 - براى هیچ پیامبرى نسزد که اسیرانى [از دشمنان تجاوز کار به اسارت گیرد و ]داشته باشد، مگر این که [راه و رسم او] در روى زمین استقرار یابد [و او و پیروانش اقتدار پیدا کنند]. شما [در اندیشه به اسارت گرفتن شرک گرایان و دریافت فدیه در برابر آزادى آنان هستید و بدین وسیله‏] کالاى ناپایدار این جهان را مى‏خواهید، در حالى که خدا [پاداش پرشکوه سراى ]آخرت را [برایتان ]مى‏خواهد. و [به یاد داشته باشید که ]خدا پیروزمند و فرزانه است. 68 - اگر از سوى خدا [فرمان و] نوشته‏اى پیشى نگرفته بود [که هیچ کس را پیش از هشدار و روشنگرى کیفر ننماید] بیقین در [برابر ]آنچه [به اسارت ]گرفته‏اید عذابى سهگمین به شما مى‏رسید. 69 - اینک از آنچه به غنیمت گرفته‏اید حلال و پاکیزه را بخورید و پرواى خدا پیشه سازید که خدا بسیار آمرزنده و مهربان است. 70 - هان اى پیامبر! به اسیرانى که در دست شما هستند بگو: اگر خدا در دل‏هاى شما[حق جویى و ]خیرى سراغ داشته باشد، بهتر از آنچه [در برابر رهایى تان‏] از شما گرفته شده است به شما ارزانى مى‏دارد و [گناهان‏] شما را مى‏آمرزد. و [بدانید که‏] خدا بسیار آمرزنده و مهربان است. 71 - و اگر [این دستگیر شدگان‏] بخواهند [پس از گذشت و بزرگمنشى تو که آزادشان مى‏سازى، در میدان دیگرى ]به تو خیانت روا دارند [نگران مباش؛ چرا که ]پیش از این نیز به خدا [و دین او ]خیانت ورزیدند، امّا [خدا تو را] بر آنان قدرت بخشید، و خدا دانا و فرزانه است. 72 - بى‏گمان کسانى که ایمان آوردند و هجرت نمودند و با دارایى ها و جان‏هاى خود در راه خدا به جهاد برخاستند، و [نیز] آن کسانى که [هجرت کنندگان را ]جاى دادند و یارى نمودند، آنان هستند که برخى از آنان دوستان برخى دیگرند و آن کسانى که [به خدا و پیامبرش‏] ایمان آوردند و [از قلمرو سلطه شرک گرایان و ظالمان ]هجرت نکرده‏اند، چیزى از دوستى آنان براى شما نیست تا هجرت نمایند. و اگر در [راه ]دین از شما یارى خواستند، یارى رسانى [به آنان ]بر عهده شماست، مگر آن که [یارى خواهى شان‏] بر ضد گروهى باشد که میان شما [توحیدگرایان‏] و آنان پیمانى [براى همزیستى و عدم تعرض بسته شده ]است. و [بهوش باشید که خدا به آنچه انجام مى‏دهید بیناست.] 73 - و آن کسانى که کفر ورزیدند دوستان یکدیگرند [و بر شماست که رابطه دوستانه خود را با آنان بگسلید]. اگر این [دستور] را به کار نبندید، در زمین [و زمان ]فتنه و فسادى بزرگ پدید خواهد آمد. 74 - و کسانى که ایمان آوردند و دست به هجرت زدند و در راه خدا به جهاد پرداختند و [نیز ]آنان که [هجرت کنندگان را ]جاى دادند و یارى رساندند، [همه ]اینان ایمان آوردگان راستین‏اند. آنان آمرزش و پاداش گرانقدرى خواهند داشت. 75 - و کسانى که از آن پس ایمان آوردند و [در راه خدا ]هجرت نمودند و همراه شما [ایمان آوردگان ]به جهاد [خالصانه ]برخاستند، آنان از شمایند و در کتاب خدا خویشاوندان، برخى از آنان نسبت به برخى [دیگر در میراث ]سزاوارترند بیقین خدا به هر چیزى داناست. نگرشى بر واژه‏ها اسر: به اسارت گرفتن و به بندکشیدن دشمن. اثخان: سخت گرفتن بر دشمن وتسلط یافتن بر او. عرض: مال و کالاى دنیا. هجرت: ترک خانه و وطن براى نجات از ستم و بیداد و رسیدن به نعمت آزادى. جهاد: پیکار در راه خدا و به جان خریدن رنج و سختى‏هاى آن. ایواء: مسکن دادن. ولایت: دوستى، سرپرستى و نوعى پیمان براى یارى رسانى به یکدیگر در شرایط خاصّ. فتنه: این واژه در اصل به مفهوم آزمون و آزمایش است، امّا در بیانى از حضرت صادق‏علیه السلام آمده است که این واژه در آیات قرآن معانى بسیارى دارد، براى نمونه: 1 - کفر: و الفتنة اکبر من القتل(134) گناه کفر و حق‏ستیزى و کفرگرایى از گناه کشتن دیگران بزرگتر و سهمگین‏تر است. 2 - شرک:و قاتلوهم حتى لا تکون فتنة(135) با آنان پیکار کنید تا فتنه شرک و شرک گرایان نماند. 3 - عذاب و شکنجه: جعل فتنة الناس کعذاب‏الله...(136) عذاب و شکنجه مردم را بسان عذاب خدا قرار مى‏دهد... 4 - پوزش خواهى: ثم لم تکن فتنتهم...(137) آنگاه پوزش خواهى آنان... 5 - کشتن: ان خفتم ان یفتنکم...(138) اگر ترسیدید که شما را بکشند... 6 - گرفتارى : و لقد فتنّا الّذین من قبلهم...(139) و بیقین ما کسانى را که پیش از اینان بودند آزمودیم. کریم: ارجمند، بزرگوار، گرانقدر. تفسیر نکات ظریف و حساس در میدان جهاد در نخستین آیه از آیات مورد، بحث قرآن شریف در راه توجّه دادن پیامبر و رهروان راستین آن حضرت به نکاتى ظریف و حسّاس در میدان جهاد و در راه رسیدن به پیروزى مى‏فرماید: ماکانَ لِنَّبِىٍّ اَنْ یَکُونَ لَهُ اَسْرى‏ حَتّى‏ یُثْخِنَ فِى الْاَرْضِ خدا به هیچ پیامبرى اجازه نداده است که افراد دشمن را به اسارت بگیرد و آنگاه در برابر آزادیشان پول دریافت دارد و یا بر آنان منّت گذارد و رهایشان کند، مگر این که نخست در پیکار بر آنان سخت گیرد و با درهم کوبیدن بساط فتنه و مرکز فتنه انگیزان و قرارگاه فتنه گران، به دیگران درس عبرت دهد و خود اقتدار و تسلّط یابد؛ آرى، تنها پس از به دست گرفتن ابتکار عمل مى‏تواند با آنان آن گونه رفتار نماید و نه پیش از پیروزى و اقتدار به فکر دنیا و رسیدن به زر و زیور و غنایم آن باشد. «ابو مسلم» مى‏گوید: واژه «اثخان» به مفهوم چیره شدن بر شهر و دیار دشمن و تحت فرمان در آوردن آنهاست. با این بیان منظور این است که پیامبر به هنگام یورش و شرارت دشمن نباید آنان را به امید دریافت فدیه اسیر سازد، بلکه باید آنها را درهم بکوبد تا نیروى حقگرا در زمین اقتدار و استقرار یابد. تُریدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا در این فراز روى سخن با مردم با ایمان است و نه پیامبر گرامى؛ چرا که آنان بر این اندیشه بودند که بادریافت پول، اسیران دشمن را آزاد سازند و انگیزه پیکار و جهاد آنان نیز به دست آوردن غنایم بود. به باور برخى از جمله «ابن عباس» و «حسن» منظور این است که شما در جنگ «بدر» پیش از آن که در روى زمین قدرت یابید و دشمن را به طور کامل به ذلّت کشید، از اسیران دشمن فدیه گرفتید و آزادشان ساختید. گفتنى است که منظور از عرض دنیا، ثروت و کالاى دنیاست که هماره در معرض زوال است. وَاللَّهُ یُریدُ الاخِرَةَ شما در پى مال و کالاى دنیا هستید و خداى فرزانه بر آن است که شما به پاداش پرشکوه آخرت برسید. وَاللَّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ‏ و بدانید که خدا شکست ناپذیر و فرزانه است. به همین دلیل خدا پرستان و یاران راستین حق دچار شکست نمى‏گردند و کارهاى او نیز یکسره بر اساس حکمت و فرزانگى است؛ از این رو هر دستورى به شما داد به کار بندید تا از یارى خدا بهره‏ور باشید. در این آیه مبارکه خداى فرزانه میان خواست حکیمانه خود و خواست بندگانش تفاوت نهاده است، و اگر پندار جبرگرایان که خواست بندگان را همان خواست خدا مى‏پندارند درست بود، این تفاوت چرا؟ و مى‏افزاید: لَوْلا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّکُمْ فیمآ اَخَذْتُمْ عَذابٌ عَظیمٌ‏ در تفسیر این آیه شریفه دیدگاه‏ها یکسان نیست: 1 - به باور «ابن جریح» منظور این است که: اگر سنّت خدا و قانون او بر این نبود که هیچ فرد و جامعه‏اى را پیش از بیان مقررات و نوید و هشدار عذاب نکند، شما را به خاطر گرفتن پول و آزادى اسیران کیفر مى‏کرد، امّا چون دستور عدم دریافت پول را به شما نداده بود، کیفر تان نخواهد کرد. 2 - امّا به باور «ابن عباس» منظور این است که اگر خدا در لوح محفوظ مقرّر نکرده بود که غنیمت و فدیه براى شما رواست، در برابر این پولى که گرفتید شمارا عذاب مى‏کرد؛ امّا بدان دلیل که در «لوح محفوظ» آن را بر شما روا شمرده، اگر چه آن حکم به شما اعلان نشده است، شما را کیفر نخواهد کرد. 3 - از دیدگاه «جبایى» تفسیر آیه این است که: اگر قرآن بر پیامبرتان فرود نیامده بود و شما ایمان نیاورده و به برکت آن مورد آمرزش قرار نگرفته بودید، عذاب خداگریبانتان را مى‏گرفت. گفتنى است که به باور «جبایى» منظور گناهان «صغیره» است. 4 - و از دیدگاه پاره‏اى دیگر منظور از فرمان و نوشته‏اى که پیشى گرفته، این آیه مبارکه است که مى‏فرماید: و ماکان الله لیعذبّهم و انت فیهم(140) با این بیان تفسیر آیه این است که: اگر خدا در «لوح محفوظ» یا در قرآن شریف مقرّر نفرموده بود که با حضور پیامبر در جامعه، شما را گرفتار عذاب نسازد شما را دچار عذاب مى‏نمود. در ادامه سخن در این آیه غنایمى را که مردم با ایمان از شرک گرایان تجاوزکار به کف مى‏آورند، همه را حلال و روا مى‏شمارد و مى‏فرماید: فَکُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلالاً طَیِّبًا اینک از آنچه به غنیمت گرفته‏اید حلال و پاکیزه بخورید... وَاتَّقُوا اللَّهُ اِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ‏ و پرواى خدا پیشه سازید که خدا بسیار آمرزنده و مهربان است. پس از پیکار «بدر» در پیکار «بدر» بر اساس گزارشى که آورده‏اند، هفتاد تن از شرک گرایان کشته شدند، که هفت تن آنان را امیر مؤمنان از پا درآورد. و نیز آورده‏اند که: هفتاد تن از آنان به اسارت درآمدند، واز یاران پیامبر کسى به اسارت دشمن در نیامد و تنها نُه تن به شهادت رسیدند که یکى از آنان «سعد»، از بزرگان «اوس» بود. سپاه توحید، شرک گرایانى را که به اسارت درآمده بودند به بندکشید و آنان را به سوى مدینه حرکت داد. از «محمد بن اسحاق» آورده‏اند که: در پیکار «بدر» یازده تن از یاران پیامبر به شهادت رسیدند که چهار تن آنان از یاران مکّى پیامبر بودند و هفت نفر شان از یاران مدنى آن حضرت. پاره‏اى نیز شمار مسلمانان شهید در «بدر» را هشت تن نوشته و تلفات سپاه شرک و استبداد را چهل تن آمار داده‏اند. «ابن عباس» آورده است که: آن شب که اسیران سپاه شرک به بند کشیده شده بودند، پیامبر پرمهر خوابش نمى‏برد. از او دلیل بى‏خوابى‏اش را پرسیدند که فرمود: ناله عمویم «عباس» را در بنداسارت مى‏شنوم. برخى از یاران به احترام آن حضرت «عباس» را از بند آزاد ساختند و او آرام شد و پس از فروکش کردن ناله او پیامبر نیز خوابش برد. آورده‏اند که پیامبر گرامى پس از پیکار «بدر» با یاران در مورد سرنوشت اسیران سپاه شرک به مشورت نشست و فرمود: مى‏خواهید با اسیران چه کنید؟ پاره‏اى به کشتن آنان رأى دادند و پاره‏اى به دریافت پول و آزاد ساختن آنان. پیامبر فرمود: مى‏توانید این تبهکاران را به کیفر ظلم و بیداد شان بکشید و مى‏توانید از آنان فدیه بگیرید و آزاد شان کنید، امّا بدانید که در این صورت به شمار آنان از شما شهید خواهد شد، اینک بیندیشید که چه خواهید کرد؟ گروهى از یاران گفتند: اینک با دریافت فدیه در برابر آزادى اسیران، زندگى خویش را سر و سامان مى‏دهیم و اگر در آینده به شمار آنان از یاران ما به شهادت رسیدند، آنها را به حساب خدا مى‏گذاریم و پاداش معنوى مى‏گیریم. «عبیده» با بیان این داستان مى‏گوید: مردم مسلمان در آن جریان در اندیشه سود و پاداش بودند. آنان، هم پول را مى‏خواستند و هم شهادت در راه خدا را؛ از این رو در «اُحد» هفتاد تن از آنان به شهادت رسیدند. در تفسیر «على بن ابراهیم» آمده است که با کشته شدن «نضر بن حارث» و «عقبه» پس از پایان جنگ «بدر» به دستور پیامبر، انصار ترسیدند که همه شرک گرایان کشته شوند و آنان نتوانند در برابر آزادساختن گروهى از آنان فدیه بگیرند؛ از این رو به حضور پیامبر شرفیاب شدند و گفتند: اى پیامبر خدا، هفتاد تن از سرکردگان شرک که از نزدیکان و آشنایان شما نیز در میانشان بود به کیفر شرک گرایى و تجاوز خود رسیدند و از پا درآمدند و ریشه آنها از بن کنده شد، اینک تقاضاى ما این است که اجازه دهید افزون بر غنایمى که از پیکار «بدر» به دست آورده‏ایم اسیران را نیز در برابر دریافت پول رهاسازیم. پس از طرح این خواسته از سوى آنان بود که پیک وحى فرود آمد و اجازه دریافت فدیه و رهاساختن اسیران را آورد، و در برابر رهایى اسیران مبلغى میان یکهزار تا چهار هزار درهم از سوى قریش به آنان پرداخت شد. قریش با پرداخت تدریجى این پول، به رهایى اسیران خود پرداختند. از آن میان زینب دختر پیامبر از آنجایى که درهم و دینارى براى رهایى شوى خود «ابو العاص» نداشت، گردن بند یادگارى مام ارجمندش خدیجه را - که به هنگام آغاز زندگى مشترک‏شان به وى هدیه شده بود - به سوى مدینه فرستاد تا بدین وسیله شوهر و فرزند خاله خویش را از اسارت رها سازد. هنگامى که چشم پیامبر در میان فدیه‏ها به آن گردن بند افتاد، فرمود: درود و رحمت خدا بر «خدیجه» باد این گردن بندى است که او آن را به عنوان جهیزیّه به دخترش داد. به هرحال پیامبر «ابو العاص» را رها ساخت و با او شرط کرد که اگر اسلام را نمى‏پذیرد، دختر پیامبر را به سوى مدینه بفرستد و او نیز پس از آزادى خویش به عهدش وفا کرد و از هجرت «زینب» آن بانوى توحیدگرا به سوى مدینه جلوگیرى نکرد. در مورد دریافت فدیه و رهایى اسیران سپاه شرک، پاره‏اى آورده‏اند که پیامبر پیش از پیشنهاد «انصار» و فرود آیه شریفه در این مورد، این شیوه را نمى‏پسندید، به گونه‏اى که «سعد بن معاذ» نشان این ناخشنودى را در چهره مبارکش دید و گفت اى پیامبر خدا! این نخستین برخورد ما با شرک گرایان تجاوز کار است، به همین دلیل به باور من نیز اگر آنان را کیفر کنیم بهتر از این است که رها سازیم تا فردا در میدان دیگرى رویاروى ما قرار گیرند. عمر نیز با دیدن آثار ناخشنودى در چهره آن حضرت گفت: اى پیامبر خدا، اینان رسالت شمارا با خیره سرى و حق ستیزى تکذیب، و شما را از خانه و شهر و دیارتان ظالمانه بیرون کردند؛ از این رو آنان را گردن بزن و «عقیل» را نیز در اختیار على‏علیه السلام قرار ده تا به کیفرش برساند و همین گونه هرکدام را به کسى بسپار تا گردنشان را بزنند، چرا که اینان پیشوایان کفر و بیداد هستند، امّا ابوبکر برخلاف آن گروه گفت: اى پیامبر خدا، اینان از بستگان و هموطنان تو هستند، آنان را در بند اسارت داشته باش تا براى رهایى خویش فدیه بپردازند و از این راه جامعه نوبنیاد اسلامى را نیرومند ساز. «ابن زید» آورده است که پیامبر خدا پس از شنیدن سخنان دو طرف فرمود: اگر عذابى ازآسمان فرود آید تنها «عمر» و «سعد» از آن نجات خواهند یافت. از حضرت باقرعلیه السلام آورده‏اند که: در جنگ «بدر» فدیه هر اسیرى حدود چهل «اوقیه» مقرّر گردید، امّا «عباس» عموى پیامبر به پرداخت یکصد «اوقیه» محکوم شد، چرا که پیامبر فرموداین پول‏ها بسان غنایم جنگى است و «عباس» باید فدیه برادرزادگان خود، «عقیل» و «نوفل» را نیز بپردازد تا هر سه آزاد گردند. عباس گفت: اى پیامبر خدا: من چیزى ندارم تا تقدیم دارم؛ فرمود: آن طلایى را که نزد «ام الفضل» نهادى کجاست؟ گفت: اگر چیزى داشته باشم براى شما «و فضل» و «عبد الله» و «قثم» است نه از آن همه، امّا اینک بگو چه کسى از جریان طلا برایت خبر آورده است؟ پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم فرمود: خدا مرا آگاه ساخته است. اینجا بود که «عباس» گفت: اشهد أن لا إله الا اللّه... و انّک رسول اللّه... گواهى مى‏دهم که تو پیامبر خدایى؛ چرا که از جریان طلاى اندوخته‏ام جز خدا کسى آگاه نبود. در ادامه سخن، آفریدگار هستى در این آیه مبارکه پیامبر خویش را مخاطب ساخته و مى‏فرماید: یآ اَیُّهَا النَّبِىُّ قُلْ لِمَنْ فى‏ اَیْدیکُمْ مِنَ الْاَسْرى‏ اِنْ یَعْلَمِ اللَّهُ فى‏ قُلُوبِکُمْ خَیْراً یُؤتِکُمْ خَیْرًا مِمَّا اُخِذَ مِنْکُمْ وَیَغْفِرْلَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ‏ هان اى پیامبر، به آن کسانى که در اسارت شما هستند بگو: اگر خداى فرزانه بداند که در دل شما گرایش به اسلام و ایمان و زندگى صلحجویانه و انسانى است، بهتر از آنچه از شما گرفته شده به شما ارزانى مى‏گردد و بهتر از آنچه با شما رفتار گردید، رفتار مى‏شود، و در این جهان و جهان دیگر، یا در جهان دیگر شما رامورد مهر و بخشایشى فزونتر قرار مى‏دهد و گناهانتان را مى‏آمرزد و بدانید که خدا بسیار آمرزنده و مهربان است. از «عباس» عموى پیامبر آورده‏اند که: این آیه شریفه در مورد او و یارانش فرود آمد. او ضمن بیان این مطلب مى‏افزود: من به هنگام اسارت در میدان «بدر» داراى بیست «اوقیه» طلا بودم که از من گرفته شد، امّا پس از گرایش قلبى به اسلام و ایمان به خدا و پیامبر به جاى آن، به من بیست برده داده شد که هر یک از آنان بیست هزار درهم ارزش داشت. ونیز خداى پرمهر و بخشایشگر «زمزم» را به من ارزانى داشت که با تمام ثروت «مکّه» معامله‏اش نمى‏کردم، و اینک از خداى آمرزشگر و بنده نواز به خاطر لغزش‏هایم انتظار بخشایش دارم. «قتاده» آورده است که وقتى ثروت هنگفتى از بحرین آوردند، پیامبر گرامى براى نماز وضو ساخته بود. آن حضرت پیش از ایستادن به نماز حقوق مردم را داد و به «عباس» نیز فرمان داد که بهره خویش از آن را برگیرد. عباس پس از دریافت سهم خویش گفت: این ثروت از همه آنچه از ما گرفته شد بهتر است، و آنگاه رو به بارگاه خدا نمود و گفت: اینک از خداى بخشایشگر امید آمرزش و رحمت در سراى آخرت را دارم. و آنگاه به پیامبر آرامش خاطر مى‏بخشد که: وَاِنْ یُریدوُا خِیانَتَکَ فَقْدَ خانُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ‏ و اگر اسیرانى که با دادن فدیه آزاد شده‏اند بخواهند با شرکت در جنگ تجاوز کارانه دیگرى بر ضد اسلام، به تو خیانت نمایند، و با دشمنان همدست و همداستان گردند، این کارشان نخستین تجاوز و خیانت آنان نیست، آنان در «بدر» نیز به خدا خیانت کردند و شرک گرایان را یارى نمودند. به باور برخى منظور این است که آنان با همتا ونظیر گرفتن براى خداى یکتا به او خیانت کردند. فَاَمْکَنَ مِنْهُمْ‏ امّا خدا آنان را به خاطر این خیانت در روز «بدر» به اسارت شما درآورد و شما را بر آنان اقتدار بخشید. بنابراین اگر آنان بازهم خیانت کنند با شکست خفت آور دیگرى رو به رو خواهند شد. وَاللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ. و خداى یکتا به گفتار و راز دل‏هاى آنان دانا و در کارهاى خود حکیم و فرزانه است. پیوند معنوى در آیات پایانى این سوره مبارکه، آفریدگار هستى مردم با ایمان را به همدلى و دوستى با یکدیگر سفارش مى‏کند و از دوستى و همکارى باکفرگرایان بیداد پیشه باز مى‏دارد و مى‏فرماید: اِنَّ الَّذینَ امَنُوا وَها جَرُوا وَجاهَدُوا بِاَمْوالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ فى‏ سَبیلِ اللَّهِ وَالَّذینَ اوَوْا وَنَصَرُوآ اُولئِکَ بَعْضُهُمْ اَوْلِیآءُ بَعْضٍ آن کسانى که به خدا و پیامبر و آنچه فروفرستاده شده است ایمان آورده و از «مکّه» به «مدینه» هجرت کرده و بادارایى‏ها و جان‏ها و هستى خویش در راه خدا و در راه عزّت و اقتدار دین او جهاد نمودند، و آن کسانى که «انصار» پیامبر بودند و هجرت کنندگان را در خانه و شهر خویش جاى داده و آنان را در راه پیروزى بر دشمن خیره‏سر یارى کردند، اینان اگر چه با هم خویشاوند نیستند، امّاهمه باهم دوست و هم پیمان و یار و یاور یکدیگرند، و میان این توحید گرایان مهاجر و انصار و کفرگرایانى که به ظاهر با آنان نسبت خویشاوندى دارند چنین صفا و دوستى و همدلى و همراهى وجود ندارد. به باور گروهى از جمله «ابن عباس» منظور این است که از نظر مقررات ارث این نسبت میان آنان وجود ندارد. امّا به باور «اصم» میان آنان همدلى و همکارى و یارى رسانى به یکدیگر نیست. و از دیدگاه برخى منظور از بودن این نسبت در میان توحید گرایان و نبودن آن میان شرک گرایان این است که اگر یکى از آنان به کسى امان داد، این امان دهى او نسبت به همه مؤمنان محترم است و باید رعایت کنند، امّا میان شرک گرایان این اصل وجود ندارد. وَالَّذینَ امَنُوا وَلَمْ یُهاجِرُوا مالَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَىْ‏ءٍ حَتّى‏ یُهاجِرُوا و آن کسانى که ایمان آورده و از «مکّه» به سوى «مدینه» هجرت نکرده‏اند، میان شما ایمان آوردگان به خدا و آنان مقررات ارث وجود ندارد، تا این که دست به هجرت زنند و آنگاه است که پیوند میان آنان به رسمیت شناخته شده و از یکدیگر ارث خواهند برد. از پنجمین امام نور آورده‏اند که: بر اساس رهنمود این آیه شریفه میان هجرت کنندگان و تن دهندگان به ذلت ستم و استبداد مقررات ارث وجود نداشت و مسلمانان بر اساس پیمان برادرى نخستین از یکدیگر ارث مى‏بردند. پاره‏اى نیز در تفسیر آیه مى‏گویند: منظور این است که میان شما و آنان همکارى و همیارى نیست و نباید آنان را یارى کنید. وَاِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِى الدّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ اگر ایمان آوردگانى که هجرت نکرده‏اند، از شما در راه دین و آیین و براى پیکار با کفر و بیداد یارى خواستند، بر شماست که آنان را یارى کنید، امّا یارى آنان خارج از امور دینى بر شما لازم نیست. اِلاَّ عَلى‏ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ مِیثاقٌ آرى، یارى رسانى به آنان در قلمرو دین لازم است، مگر این که از شما براى پیکار بر ضد کسانى یارى بخواهند که میان شما و آنان پیمان همزیستى و عدم تعرّض بر قرار است، که در این صورت وفاى به پیمان اجازه یارى به آنان را به شما نمى‏دهد، چرا که این کار پیمان شکنى است و پیمان شکنى از دیدگاه قرآن ناروا و ناجوانمردانه است. وَاللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ. و بهوش باشید که خدا به کارهاى شما دانا و بیناست و هیچ یک از کارهایتان بر او پوشیده نخواهد ماند. در ادامه سخن در این مورد، در بیان مقررات مربوط به کفرگرایان مى‏فرماید: وَالَّذینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ اَوْلِیآءُ بَعْضٍ‏ در تفسیر این فراز دو نظر آمده است: 1 - به باور برخى منظور این است که کفرگرایان یاران یکدیگرند. 2 - امّا به باور برخى دیگر، کفرگرایان از همدیگر ارث مى‏برند. اِلاَّتَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِى الْاَرْضِ وَفَسادٌ کَبیرٌ. اگر آنچه راکه درمورد همکارى و همیارى بایکدیگر و گسستن روابط دوستانه و دورى جستن از همکارى با کفر و بیداد براى شما مقرّر شده است رعایت نکنید، آنگاه است که در روى زمین فتنه و فسادى ویرانگر پدیدار مى‏گردد. ذکر این نکته لازم است که منظور از واژه «فتنه» دراینجا گرفتاریهایى است که ثمره گرایش‏هاى گمراهگرانه است، و منظور از فساد بزرگ نیز ضعف مبانى ایمان و اخلاق انسانى است. به باور «حسن» منظور از «فتنه» آفت کفر است؛ چرا که هرگاه مسلمانان باکفرگرایان روابط دوستانه داشته باشند، آنان جرأت مى‏یابند تا مردم توحید گرا را به کفر و بیداد وسوسه کنند. با این بیان باید از آنان دورى جویند و اجازه وسوسه به آنان ندهند. ومنظور از «فساد کبیر» نیز کشتار و خونریزى است. امّا به باور «ابن عباس» و ... منظور این است که اگر سیستم ارث را در گرو هجرت ندانید، بر اثر تفرقه فتنه‏اى بزرگ پدید مى‏آید و با نیروگرفتن دشمن، تباهى بزرگى روى مى‏دهد. در ادامه آیات، قرآن در ستایش از هجرت کنندگان و نیز یاران «مدنى» پیامبر که آنان را با آغوش باز جاى دادند مى‏فرماید: وَالَّذینَ امَنُوا وَهاجَرُوا وَجاهَدُوا فى‏ سَبیلِ اللَّهِ وَالَّذینَ اوَوْا وَنَصَرُوآ اُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا و آن کسانى که به خدا و پیامبرش ایمان آوردند و براى مبارزه با کفر و بیداد و یارى رسانى به حق و عدالت از «مکّه» به سوى «مدینه» دست به هجرت زدند، و در راه عزّت و اقتدار دین خدا به جهاد پرداختند، و نیز آن کسانى که مردم مهاجر را پناه دادند و با همه وجود به یارى پیامبر برخاستند، همه اینان ایمان آوردگان راستین هستند و از این راه ایمان واقعى خویش را نشان دادند و تحقّق بخشیدند. امّا کسانى که در قلمرو شرک و بیداد ماندند و با تن سپردن به ستم و ذلّت، از مهاجرت به سوى حق سرباززدند، آنان ایمان واقعى ندارند. به باور برخى منظور این است که آفریدگار هستى از راه نویدى که به توحیدگرایان داده ایمانشان را تحقق بخشیده است، امّا کسانى که دست به هجرت نزده و به یارى اسلام و پیامبر صلح و آزادى بر نخاسته‏اند از این امتیاز بى‏بهره‏اند. آیا هجرت یک قانون ماندگار است؟ آیا اصل هجرت یک اصل ماندگار و جهان شمول است و شامل روزگار ما نیز مى‏گردد؟ در این مورد دو نظر آمده است: 1 - به باور برخى اصل هجرت ویژه روزگار پیامبر بوده، و به همین دلیل پس از پیروزى اسلام بر شرک و پس از فتح «مکّه» دیگر هجرت نه تنها واجب نیست که روا نیز نمى‏باشد، چرا که پیامبر گرامى فرمود: پس از فتح «مکّه» و گسترش قلمرو اسلام هجرتى درکار نخواهد بود. لاهجرة بعدالفتح.(141) افزون بر این روایت، اصل هجرت به مفهوم رفتن از قلمرو کفر وبیداد به قلمرو اسلام و آزادى است، و مى‏دانیم که در عصر ما به خاطر گسترش جهان اسلام چنین جا به جایى جز در برخى موارد امکان‏پذیر نیست. 2 - امّا به باور برخى، هجرت صحرانشینان دور از ادب و فرهنگ و معنویت اسلامى به شهرها و مراکز رشد و ترقى واجب است و این حکم تا روز رستاخیز ماندگار خواهد بود. به باور ما نیز اصل هجرت یک قانون جهان شمول و جاودانه است؛ چرا که هرکس در قلمرو کفر و شرک ایمان آورد و مسلمان شود و به قلمرو اسلام واردگردد مهاجر شمرده مى‏شود. «حسن»، ازدواج مهاجرین با زنان و دختران صحرانشین را درست نمى‏دانست. و «عمر» مى‏گفت: بامردم «مکّه» ازدواج نکنید؛ چرا که آنان اعرابى مى‏باشند. گفتنى است که بدان دلیل قرآن شریف جهاد را شایسته و در راه خدا وصف مى‏کند که جهاد در حقیقت راه به دست آوردن پاداش و اوج گرفتن به سوى بهشت پرطراوت و زیباى خداست. لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَریمٌ. براى این ایمان آوردگان و ایمان داران راستین، آمرزش و بخشایشى از سوى خدا و رزق و روزى نیکو و شایسته‏اى خواهد بود. به باور پاره‏اى منظور از «رزق کریم» غذاى بهشت است؛ چرا که خوردنیهاى بهشت مواد زاید و دفع شدنى نخواهد داشت. در آخرین آیه مورد بحث که آخرین آیه سوره مبارکه انفال نیز مى‏باشد، مى‏فرماید: وَالَّذینَ امَنُوا مِنْ بَعْدُ وَهاجَرُوا وَجاهَدُوا مَعَکُمْ فَاُولئِکَ مِنْکُمْ و کسانى که پس از فتح «مکّه» یا پس از ایمان آوردن شما، ایمان به خدا و پیامبر آورده و پس از هجرت شما دست به هجرت زده و آنگاه به همراه شما به جهادِ در راه خدا پرداخته‏اند، اینان ایمان آوردگانى از شما هستند و بسان شما مى‏باشند؛ از این رو باید با آنان پیوند برادرى و دوستى برقرار سازید و یاریشان نمایید و طبق مقررات ارث به آنان ارث دهید، اگر چه پس از فتح مکه یا پس از شما ایمان آورده و هجرت نموده باشند. وَاُولُوا الْاَرْحامِ بَعْضُهُمْ اَوْلى‏ بِبَعْضٍ خویشاوندان و نزدیکان، برخى از برخى دیگر براى ارث برى سزاوارترند. آنچه در تفسیر این فراز آمد دیدگاه گروهى از مفسّران و «ابن عباس» است؛ چرا که به باور آنان پیامبرگرامى در آغاز هجرت و استقرار در مدینه به فرمان خدا میان یاران مکّى» و مهاجر خود با انصار یا یاران مدنى، پیمان برادرى بر قرار ساخت، و آنان براساس این پیمان، از یکدیگر ارث مى‏بردند، امّا پس از فتح «مکّه» و پیروزى اسلام و گسترش قلمرو آن، این آیه شریفه فرود آمد و با نسخ آن سیستم ارث برى، این را جایگزین آن ساخت. فى‏ کِتابِ اللَّهِ‏ به باور برخى منظور از «کتاب خدا» در آیه شریفه، حکم و فرمان خداست، امّا به باور برخى دیگر منظور «لوح محفوظ» است؛ درست بسان این آیه که مى‏فرماید: هیچ گرفتارى و مصیبتى در زمین و در جان شما دامنگیرتان نمى‏گردد، مگر این که پیش از پدید آمدن آن در لوح محفوظ به ثبت رسیده است.(142) پاره‏اى نیز برآنند که منظور قرآن شریف است. از این آیه شریفه این نکته دریافت مى‏گردد که آن کسانى که نزدیک‏ترند - خواه در قرآن بهره آنان مقرر شده باشد یا نشده باشد، و خواه «عصبه» باشند و یا نباشند - به ارث بردن از او سزاوارترند. با این وصف گروهى که در اصل ارث برى خویشاوندان بادیدگاه ما هماهنگ هستند، کسانى را که در قرآن سهمشان معین شده، و نیز کسانى را که «عصبه» هستند، هردو گروه را بر نزدیکان میّت مقدم شمرده‏اند که این با ظاهر آیه شریفه ناسازگار است. اِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَىْ‏ءٍ عَلیمٌ. بیقین خدا بر هرچیزى داناست. گفتنى است که بیشتر آیات این سوره مبارکه در باره پیکار سرنوشت ساز «بدر» فرود آمده و پیرامون آن رویداد مهّم و درس‏ها واندرزهایى که باید از آن آموخت سخن دارد. پرتوى از سوره در پرتو مهر و لطف خدا از هشتمین سوره مبارکه قرآن نیز گذشتیم و اینک در آستانه نهمین سوره ایستاده‏ایم. در کران تاکران سوره هشتم درس‏هاى ارزنده و پیام‏هاى جان بخشى را گوش جان سپردیم و به دشت‏هایى از گل و لاله پند و اندرز و موضوعات و مفاهیم زندگى ساز برخوردیم و جان خود را عطرآگین ساختیم. اگر بخواهیم دیدنى‏هاى این سوره مبارکه را به تابلو بریم، با این مفاهیم و موضوعات ارجدار روبه‏رو مى‏گردیم، موضوعات و عناوین جان بخشى چون: مفهوم انفال، یک برنامه مهم اقتصادى، ویژگى‏هاى مردم با ایمان، نیایش خالصانه و یارى خدا، آرامش روح و امنیت جسم، پیشواى صلح و مکتب آزادگى، یارى خدا در چهره‏هاى گوناگون‏ هشدار از آفت غرور، سیره وسنّت خدا، حق ناپذیران، از بزرگ‏ترین بلاهاى اجتماعى، فراخوان خدا و پیامبر به زندگى شرافتمندانه، فرجام وانهادن مسئولیت اجتماعى، هشداراز خیانت به امانت‏ها، حق جویان و حق پویان، امانت و خیانت، جنگ روانى بر ضد قرآن و پیامبر، برکت آن وجود گرانمایه، حسرت و اندوه جانکاه انفاق نادرست در قیامت، یک سنّت الهى، چه سالار و یاورى، چگونگى تقسیم خمس، رویارویى دوگروه حق و باطل، پیروزى معجزه آسا در پرتو مهر و لطف خدا، آن رؤیاى نوید بخش، اقسام خواب‏ها، رهنمودهاى ارزشمند، وسوسه‏ها و گمراهگرى‏هاى شیطان، پندارهاى شرک گرایان و پاسخ آنان، مرگ سیاه، راز صعودها و سقوطها، شش رهنمود سازنده، نکوهش از عهد شکنان، دین آزادگى و جوانمردى، و... ده‏ها موضوع درس آموز دیگر...