الَّذِینَ قَالُواْ لإِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُواْ لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُوا عَنْ أَنفُسِکُمُ الْمَوْتَ

إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ

آل عمران    آیه  168

به آنان که از جنگ باز ایستادند و درباره برادران خود گفتند که اگر، سخن ما را شنیده بودند کشته نمی شدند ، بگو : اگر راست می گویید مرگ را از خود برانید

Those who said of their brethren whilst they (themselves) held back: Had they obeyed us, they would not have been killed. Say: Then avert death from yourselves if you speak the truth.

ترجمه ها:

ترجمه فولادوند
همان کسانى که [خود در خانه‏] نشستند و در باره دوستان خود گفتند: «اگر از ما پیروى مى‏کردند کشته نمى‏شدند.» بگو: «اگر راست مى‏گویید مرگ را از خودتان دور کنید.«

ترجمه مرتضوی
آنان که [از جنگ‏] بنشستند در باره برادرانشان- شهیدان- گفتند: اگر از ما فرمان برده بودند کشته نمى‏شدند بگو: اگر راست مى‏گویید مرگ را از خود باز دارید.

 ترجمه مشکینی

آنهایى که خود (از جنگ) بازنشستند و درباره برادرانشان (برادران نسبى یا هم مسلکان خود که در جنگ احد کشته شدند)، گفتند: اگر آنها از ما اطاعت مى‏کردند کشته نمى‏شدند! بگو: (حال که شما راه فرار از مرگ را مى‏دانید) پس مرگ را از خود دفع کنید اگر راستگویید.

 ترجمه بهرام پور

{همان‏} کسانى که [در خانه‏] نشستند و به برادرانشان گفتند: اگر از ما پیروى مى‏کردند کشته نمى‏شدند. بگو: پس مرگ را از خود برانید اگر راست مى‏گویید.

تفاسیر:

تفسیر مجمع البیان

تفسیر المیزان

تفسیر نور

تفسیر اطیب البیان

تفسیر کشاف

تفسیر نمونه

تفسیر مجمع البیان
ترجمه:‏  164بى‏گمان خدا بر ایمان‏آوردگان نعمتى گران ارزانى داشت آنگاه که پیام‏آورى از [ میان‏] خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنان تلاوت مى‏کند و آنان را [ از پلیدیهاى شرک و بیداد ]پاک مى‏سازد و به آنان کتاب و حکمت مى‏آموزد؛ براستى که پیش از آن درگمراهى آشکارى بودند. 165. [ آیا آنگاه که در کارزار «اُحُد» بر اثر بى‏انضباطى و نافرمانى دچار ناکامى و ناامیدى شدید] و آیا هنگامى که گزندى به شما رسید که [ در پیکار بدر] دو برابر آن را [ به سپاه شرک ]رساندید، [ باز هم حیرت‏زده‏] گفتید: «این [گزند و] بلا از کجاست؟» [ هان اى پیامبر! ]بگو: آن [ گزند و مصیبت‏] ازنزد خود شماست [که بى‏انضباطى و نافرمانى کردید]؛ بیقین خدا به هر چیزى توانا است. 166. و روز رویارویى [ و برخورد] دو گروه [ توحیدگرا و شرک‏گرا در احد]، آنچه به شما رسید، به اذن خدا بود؛ [ تا با این آزمون دشوار، شما را بیازماید] و تا ایمان‏آوردگان [ واقعى‏] را معلوم دارد؛ 167. و [ نیز] تا کسانى را که دورویى ورزیدند، مشخّص سازد. و [ هنگامى که‏] به آنان گفته شد بیایید درراه خدا بجنگید [ و با دارایى و جان خویش از حقّ و عدالت‏] دفاع کنید»، گفتند: «اگر کارزارى مى‏دانستیم، بى‏گمان از شما پیروى مى‏کردیم». آنان در آن روز، به کفر نزدیکتر بودند تا به ایمان! [ آنان‏] به زبان خود چیزى مى‏گویند که در دلهایشان نیست؛ و خدا به آنچه [در ژرفاى دلها] نهفته مى‏دارند، داناتر است. 168. همان کسانى که خود [در گوشه‏اى خزیدند و از پیکار عادلانه باز ]نشستند و درمورد برادرانشان گفتند: «اگر از ما پیروى مى‏کردند، کشته نمى‏شدند»؛ [هان اى پیامبر!] بگو: «اگر راست مى‏گویید، مرگ را از خوتان دور سازید [ و تسلیم مرگ نشوید].» نگرشى بر واژه‏ها «منّ»: این واژه در اصل به‏معناى «قطع» است و به همین تناسب در مورد نعمت گران نیز بکار مى‏رود؛ چرا که نعمت انسان را از گزند و بلا مى‏بّرد و نجات مى‏بخشد. «درء»: برگرداندن و دفع کردن مرگ یا خطر. تفسیر نعمت‏گران وجود پیامبر و نقش انسانساز او در نخستین آیه مورد بحث، خداى فرزانه نعمت گران وجود پیامبر و بعثت او براى هدایت و نجات انسانها را بیان مى‏دارد. «لقد منّ‏اللّه على‏المؤمنین اذ بعث فیهم رسولاً من انفسهم» بیقین خدا نعمتى گران بر ایمان‏آوردگان ارزانى داشت آنگاه که پیامبرى از میان خودشان برانگیخت. بااینکه وجود گرانمایه پیامبر نعمتى وصف‏ناپذیر براى همه جهان و جهانیان است، آفریدگار هستى بدان جهت تنها از ایمان‏آوردگان نام مى‏برد که نعمت رسالت و پیام‏آورى او - که از هر نعمت دیگرى برتر و بالاتر است - از آنِ کسانى است که لیاقت و توفیق بهره‏ورى از پیام او را داشته و راه یافته‏اند. این بیان همانند آیه‏اى است که در آن خدا بااینکه قرآن را براى همگان فرو فرستاده، امّا آن را ویژه پرواپیشگان عنوان ساخته است: «...هُدىً لِلْمُتَّقینَ». در تفسیر «من انفسهم»، دیدگاهها متفاوت است: 1. بعضى معتقدند: منظور این است که این پیامبر بزرگ از قبیله و شهر و دیار آنان است و همگان ریشه و تبار او و امانتدارى و راستى‏اش را نیک مى‏شناسند و مى‏دانند که آن حضرت نه کتابى خوانده و نه خطّى نوشته و نه به دانشگاهى گام نهاده است؛ پس تردیدى برایشان باقى نمى‏ماند که این همه علوم و مفاهیم و حقایقى که او آورده است، جز از راه وحى و رسالت نیست و این شناخت، نقش سرنوشت‏سازى در حق‏پذیرى و ایمان آنان خواهد داشت. 2. امّا بباور برخى دیگر منظور این است که آن حضرت به‏زبان آنان سخن مى‏گوید و درنتیجه آموختن راه و رسم زندگى شایسته از او برایشان آسانتر است؛ که با این بیان، آیه شریفه ویژه جهان عرب است. 3. و پاره‏اى را نیز بر آنند که این نعمت گران از آنِ همه ایمان - آوردگان عصرها و نسلهاست؛ و منظور این است که آن حضرت ازمیان شما انسانها و از خودِ شماست، نه از فرشتگان و جنّیان، و او کسى است که همه یا او را مى‏شناسید و یا مى‏توانید بشناسید و پس از آگاهى از شکوه و معنویت او، به او ایمان آورید. «یتلوا علیهم آیاته و یزکّیهم و یعلّمهم‏الکتاب والحکمة و ان کانوا من قبل لفى ضلالٍ مبینٍ» تا آیات خدا و قرآن شریف را بر آنان تلاوت کند؛ آنان را از پلیدیهاى شرک و بیداد پاک سازد و کتاب و حکمت به آنها بیاموزد. براستى که آنان پیش از بعثت او در گمراهى آشکارى بودند و خداوند به‏برکت وحى و رسالت، آنان را نجات بخشید. * * * پس از یادآورى نعمت گران وحى و رسالت و وجود گرانمایه آورنده قرآن، دگرباره به موضوع جهاد درراه حق بازمى‏گردد و مى‏فرماید: «اولمّا اصابتکم مصیبةٌ قد اصبتم مثلیها» آیا هنگامى که گزند و مصیبتى در کارزار «اُحُد» به شما رسید در حالیکه در پیکار «بدر» دو برابر آن را بر سپاه شرک وارد آورده بودید، گفتید: «این شکست و مصیبت از کجاست؟» آیه شریفه بر این واقعیت اشاره دارد که اگر در غزوه «اُحُد» براثر بى‏انصباطى و نافرمانى خودتان دشمن توانست بر شما بتازد و هفتاد نفر از یارانتان را به‏شهادت برساند، فراموش نکنید که در کارزار «بدر»، شما دوبرابر این شمار تلفات را بر آنان وارد آورده و یا از آنان اسیر گرفته بودید. علّت هم آن بود که آنجا به مسئولیت تاریخى خود نیک عمل کردید. گروهى از دانشمندان برآنند که منظور از «دو چندان» آن است که شما هفتاد تن از شرک گرایان را در «بدر» و همین تعداد از آنان را در «اُحُد» به‏هلاکت رساندید. امّا این دیدگاه با آنچه مورّخان از کارزاز اُحُد روایت کرده‏اند، هماهنگ نیست. «قلتم انّى هذا» شما پس از این رویداد دردناک گفتید: «این مصیبت از کجا دامان ما را گرفت، درحالیکه ما اسلام آورده‏ایم و پیامبر گرامى درمیان ماست و ما از وحى و رسالت پیروى مى‏کنیم؛ امّا آنان شرک گرایند؟» «قل هو من عندانفسکم انّ‏اللّه کلّ شى‏ءٍ قدیرٌ» اى پیامبر بگو: همه این گزندها و مصیبتها و کشته‏ها و زخمیها از وجود خودتان است. بى‏گمان خدا بر هر چیزى توانا است. به عبارت دیگر، عامل این رنجها، همان بى انضباطى و نافرمانى شماست که اوضاع را درحالیکه به سود شما پیش مى‏رفت. دگرگون ساخت. درخصوص این نافرمانى و مخالفت، دیدگاهها متفاوت است: 1. بباور برخى این نافرمانى، پیش از حرکت به‏سوى «اُحُد» رخ داد؛ آنگاه که پیامبر درباره چگونگى دفاع دربرابر دشمن با آنان مشورت کرد و ضمن تبادل نظر، فرمود: «بهتر این است که در شهر سنگر بگیریم و همانجا با دشمن روبرو شویم»؛ امّا آنان برخلاف نظر آن حضرت گفتند:« باید از شهر بیرون برویم». 2. امّا بباور برخى دیگر این نافرمانى، همان سرپیچى گروه تیرانداز مسئولِ حفاظت از آن گذرگاه حسّاس بود که برخلاف سفارش پیامبر در حسّاس‏ترین شرایط آنجا را ترک کردند و از پى گردآورى غنایم رفتند. 3. و پاره‏اى نیز برآنند که منظور از این نافرمانى، آن است که مقدّمات این ضربه را خود شما بعد از پیکار «بدر» فراهم ساختید؛ آنگاه که خواستید اسیران دشمن را دربرابر پول مبادله کنید و پیامبر هشدار داد که اینان ممکن است در پیکارهاى آینده برایتان خطرآفرین باشند، امّا شما گفتید که اینک از امتیازات مادّى بهره‏مند مى‏شویم و اگر خطرى هم برایمان پیش آمد، به افتخار شهادت نائل خواهیم آمد. گفتنى است که دیدگاه سوم در روایتى از نخستین و پنجمین امام نور نیز دریافت مى‏شود. * * * در سومین آیه مورد بحث مى‏فرماید: و ما اصابکم یوم‏التّقى‏الجمعان فباذن‏اللّه ولیعلم‏المؤمنین» و آنچه در روز رویارویى دو نیروى توحید و شرک در «اُحُد» به شما رسید، و هر شهید و زخمى که دادید، همه به اذن خدا و با آگاهى و دانش بیکران او بود تا بدینوسیله ایمان‏آوردگان را معلوم سازد. گروهى از مفسّران، این آیه مبارکه را اینطور تفسیر کرده‏اند که: «خداوند همه موانع رسیدن آنان بر شما را، به‏سبب نافرمانى و بى‏انضباطى شما، برداشت و شما را به‏حال خود رها کرد». و جمعى دیگر در تفسیر آن گفته‏اند: «آنچه به شما رسید، به‏جهت کیفر عملکردتان بود؛ چرا که پرودگار براى هر گناهى، مجازاتى در نظر گرفته است و این مصیبت و گزندى که به شما رسید، کیفر بى‏انضباطى و نافرمانیتان بود. واژه «اذن» در آیه شریفه به‏معناى دانش و علم خدا است، نه «اجازه» او؛ چرا که خداوند هرگز اجازه نداده است که شرک‏گرایان خون مسلمانان را بریزند و آنان را مجروح سازند. * * * در چهارمین آیه مورد بحث مى‏افزاید: «ولیعلم‏الّذین نافقوا و قیل لهم تعالوا قاتلوا فى سبیل‏اللّه اوادفعوا قالوا نعلم قتالاً لاتّبعناکم» و نیز براى این بود که خدا کسانى را که دورویى پیشه ساخته بودند، مشخّص سازد؛ همانان که وقتى گفته شد بیایید در راه خدا پیکار کنید و اگر براى هدفهاى توحیدى کارزار نمى‏کنید، از شهر و دیار و جان و مال و ناموس خویش دفاع کنید، بهانه آوردند و گفتند: «اگر ما کارزار مى‏دانستیم و از دانش و فنون نظامى بهره‏اى داشتیم، به‏همراه شما مى‏آمدیم و از شما پیروى مى‏کردیم.» منظور از دورویان و نفاق‏پیشگان در آیه شریفه، «عبداللّه ابن ابى و یاران او بودند که با وسوسه‏هاى خود سیصد تن را از سپاه مدینه جدا کردند و گفتند «براى چه خویشتن را به کشتن دهیم؟» عبدالله انصارى، پاسخ داد: «از خدا بترسید و در راه او جهاد کنید و پیامبر را در سخت‏ترین شرایط تنها نگذارید»؛ و نیز گفت: «خداى شما را از شهر خود دور و ما را از همراهى شما بى‏نیاز سازد». بعضى نیز اعتقاد دارند که این گفتگو میان آنان و پیامبر گرامى(ص) روى داده است. همچنین برخى نیز برآنند که به منافقان گفته شد: «اگر هم پیکار نمى‏کنید...لااقل با ما بیایید تا شمار سپاه توحید بالا برود...» و از اینجا این نکته بر مى‏آید که همراهى و سیاهى لشکر حق بودن نیز بسان نوعى جهاد است و بدون پاداش نخواهد بود. «هم للکفر یومئذٍ اقرب منهم للایمان» آنان در آن روز به کفر نزدیکتر بودند تا ایمان. این جمله از آیه مبارکه پاسخ خدا به دورویان و مخاطب آن، ایمان‏آوردگان است؛ همانان که تا آن روز به‏زبان نداى اسلام و ایمان سر مى‏دادند، امّا با این سخنانشان پرده‏ها کنار رفت و خدا روشن ساخت که اینان در درون چگونه مى‏اندیشند و مردم باایمان آنها را خوب شناختند. گفتنى است که «لام» در واژه «للکفر» به‏مفهوم «الى» است. «یقولون بافواهم ما لیس فى‏قلوبهم واللّه اعلم بما یکتمون» آنان به‏زبان، چیزهایى مى‏گویند که در دل ندارند و گفتارشان با نیتهایشان ناسازگار است؛ و خدا به آنچه نهفته مى‏دارند، داناتر است. پیداست که اگر آنان از دانش نظامى نیز برخوردار بودند، پیامبر را اطاعت نمى‏کردند و او را دربرابر شرک و تجاوز تنها مى‏گذاشتند. عدّه‏اى نیز برآنند که منظور از آیه شریفه آن است که آنان به زبان ادّعاى ایمان دارند و در دل، به خدا و پیامبرش کافرند. شایان ذکر است که واژه «افواه»، یا براى تأکید و یا براى نشان‏دادن تفاوت میان کفر و شرک ازطریق گفتار یا نوشتار است. «الّذین قالوا لأخوانهم و قعدوا لو اطاعونا ماقتلوا» دورویان، همانانند که در خانه‏هانشستند و به میدان کارزار نرفتند و به برادران خویش - یعنى «عبداللّه‏بن ابى» و یاران او - گفتند: اگر آنان نیز از ما اطاعت مى‏کردند و از مدینه بیرون نمى‏رفتند، هرگز کشته یا زخمى نمى‏شدند. «قل فادر رؤا عن انفسکم‏الموت ان کنتم صادقین» هان اى پیامبر! در پاسخ آنان بگو: اگر راست مى‏گویید، مرگ را از خویشتن دور کنید و همه مى‏دانند که نخواهید توانست؛ زیرا آنگاه که آفریدگار هستى مقرّر فرموده باشد، مرگ در نهانخانه‏هاى شما نیز گریبانتان را خواهد گرفت و هیچ راه گریزى از آن نخواهید داشت. ناگفته پیداست که چنین سخنى را کسى مى‏تواند بگوید که به غیب آگاه باشد و بتواند مرگ و موجبات آن را از خود دور سازد و درپرتو آگاهى بسیار خویش به همه آشکار و نهان، و اقتدارش، خود را از پیشامدهاى ناگوار برکنار دارد. آیه شریفه بروشنى مردم را به دفّاع از حق و جهاد درراه خدا تشویق مى‏کند و خاطرنشان مى‏سازد که براى هر انسانى، سرآمد مقرّرى است و رفتن به میدان جهاد با گریختن از آن، هرگز آن سرآمد مقرّر را پس و پیش نمى‏سازد با این بیان، نباید ترس از مرگ باعث نرفتن به جهاد گردد؛ چرا که، چه بسیار مجاهدانى که سالم و با نشاط، بمانند و خانه نشستگانى که بمیرند و یا کشته شوند. پس باید به خدا اعتماد کرد و براداى تکلیف کمر همّت بست و بار گران مسئولیتها را بدوش کشید.

تفسیر المیزان
[سوره آل‏عمران (3): آیات 165 تا 171]

ترجمه آیات:‏ آیا هر گاه به شما مصیبتى رسد (در جنگ احد) در صورتى که دو برابر آن آسیب به دشمنان رسید (در جنگ بدر) باز از روى تعجب گوئید چرا به ما که اهل ایمانیم رنج رسد؟ بگو اى پیغمبر این مصیبت را از دست خود کشیدید که نافرمانى کردید، نه آن که خدا قادر بر نصرت شما نبود که ایزد متعال بر هر چیز توانا است (165). آنچه در روز احد هنگام مقابله دو صف کارزار به شما رسید به قضاى خدا و مشیت نافذ او بود تا ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 91 آنکه بیازماید اهل ایمان را تا معلوم شود حال آنان که ثابت قدم در ایمانند (166). و تا نیز معلوم شود حال آنهایى که در دین نفاق و دورویى کردند و چون به آنها گفته شد بیائید در راه خدا جهاد و یا دفاع کنید عذر آوردند که اگر ما به فنون جنگى دانا بودیم از شما تبعیت نموده و به کارزار مى‏آمدیم اینان با آنکه دعوى مسلمانى دارند به کفر نزدیکترند تا به ایمان، با زبان چیزى را اظهار کنند که در دل خلاف آن را پنهان داشته‏اند و خدا بر آنچه پنهان مى‏دارند آگاه‏تر از خود آنها است (167). آن کسانى که در جنگ با سپاه اسلام همراهى نکرده و گفتند اگر خویشان و برادران ما نیز سخن ما را شنیده و به جنگ احد نرفته بودند کشته نمى‏شدند، اى پیغمبر به چنین مردم (منافق) بگو پس شما که براى حفظ حیات دیگران چاره توانید کرد مرگ را از جان خود دور کنید اگر راست مى‏گوئید (168). البته نپندارید که شهیدان راه خدا مرده‏اند بلکه زنده به حیات ابدى شدند و در نزد خدا متنعم خواهند بود (169). آنان به فضل و رحمتى که از خداوند نصیبشان گردیده شادمانند و به آن مؤمنان که هنوز به آنها نپیوسته‏اند و بعدا در پى آنها به راه آخرت خواهند شتافت مژده دهند که از مردن هیچ نترسند و از فوت متاع دنیا هیچ غم مخورند (170). و آنها را بشارت به نعمت و فضل خدا دهند و اینکه خداوند اجر اهل ایمان را هرگز ضایع نگرداند (171). بیان آیات‏ این آیات ادامه و تتمه آیاتى است که در خصوص جنگ احد نازل شده و در آن متعرض حال عده‏اى از منافقین شده، که جماعت مؤمنین را در هنگام بیرون شدن از مدینه به سوى احد تنها گذاشتند، و در این آیات پاسخ آن گفتارى هم که در باره کشتگان داشتند داده، و حال به شهادت رسیدگان را وصف مى‏کند، و مى‏فرماید: که این طایفه بعد از شهادتشان در مقام قرب الهى متنعم هستند و به بازماندگان بشارت مى‏دهند که چنین مقام و منزلتى در انتظار شما نیز هست. " أَ وَ لَمَّا أَصابَتْکُمْ مُصِیبَةٌ قَدْ أَصَبْتُمْ مِثْلَیْها ..." بعد از آنکه مؤمنین را نهى کرد از اینکه مثل کفار نباشند، و بر کشتگان خود حسرت و اندوه نخورند، به این بیان که مرگ و زندگى تنها به دست خدا است، نه به دست ایشان تا بگویند اگر چنین نمى‏کردیم چنان نمى‏شد، و اگر به دشمن نزدیک نمى‏شدیم، و از شهر بیرون نمى‏رفتیم، و یا اگر اصلا حاضر به جنگ نمى‏شدیم اینطور نمى‏شد، اینک در این آیه همان مطلب را با بیان سبب نزدیکش که به حکم سنت اسباب باعث پدید آمدن شد شرح داده و مى‏فرماید: سبب آن مصائب، نافرمانى تیراندازان بود، که مراکز خود را خالى کردند و تازه بعد ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 92 از خالى کردن نیز، از در معصیت پشت به قتال نمودند و خلاصه کلام اینکه سبب آن نافرمانى و سرپیچى از دستور رسول خدا (ص)، که فرمانده این جنگ بود و این نافرمانى باعث فشل و تنازعشان در امر، و در آخر سبب شکستشان گردید و این خود سنتى است طبیعى و عادى. پس آیه شریفه در معناى این است که مثلا بگوئیم: هیچ مى‏دانید این مصائب که از ناحیه کفار بر سر شما آمد، هر چند که در جنگ بدر شما دو برابر آن را بر سر کفار آوردید چون در این جنگ شما هفتاد کشته دادید و در بدر از کفار هفتاد کشته و هفتاد اسیر گرفتید از کجا بود؟ و علتش چه بود؟ علتش از ناحیه خود شما بود که رمز موفقیت و سبب فتح را به دست خود تباه کردید، یعنى دستور فرمانده خود را مخالفت نمودید، و فشل و اختلاف کلمه به راه انداختید. (خواننده عزیز توجه فرمود که) خداى تعالى مصیبت را وصف کرد به اینکه دو برابر آن را شما به دشمن وارد آورده بودید، و این براى آن بود که هم سوزش مصیبت را فرو بنشاند و بفرماید که اگر کشته دادید دو برابر کشته و اسیر گرفتید، و هم اینکه مصیبت را کوچک بشمارد و بفرماید: با اینکه ضربت شما دو برابر بوده دیگر جا ندارد این قدر جزع کنید، و اندوه بخود راه دهید. بعضى از مفسرین گفته‏اند: معناى آیه این است که شما خودتان این مصیبت را براى خود انتخاب کردید، براى اینکه در جنگ بدر امر شما دایر بود بین اینکه اسیران را به قتل برسانید، و یا فدیه بگیرید و با اینکه حکم خدا این بود که به قتلشان برسانید، و اگر بخواهید فدیه بگیرید باید این پیه را بخود بمالید، که در سال آینده یا جنگ آینده همین کفار فدیه دهنده، هفتاد نفر از شما را خواهند کشت و شما آن روز این پیه را بخود مالیدید، و گفتید امروز این فدا به درد ما مى‏خورد، در آینده اگر هفتاد نفرمان کشته شوند شهید شده‏اند و ضرر نکرده‏اند. مؤید این معنا و بلکه دلیل بر آن جمله ذیل آیه است، که مى‏فرماید:" إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ"، چون این جمله به هیچ وجه با معناى قبلى نمى‏سازد، مگر به زور و ضرب، ولى با وجه اخیر به خوبى مى‏سازد، و حاصل معناى آیه چنین مى‏شود:" بگو این مصیبت از ناحیه خود شما است که در جنگ بدر به آن ملتزم شدید و گرنه خدا مى‏توانست از آمدن این مصیبت جلوگیرى کند، که او بر هر چیزى قادر است". " وَ ما أَصابَکُمْ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ ..." و آیه اول مانند جمله" إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ"، وجه دوم را تایید مى‏کند، که‏ ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 93 گفتیم مراد از جمله:" قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِکُمْ" این است که این مصیبت از ناحیه خود شما پیش آمد، که در جنگ بدر فدیه گرفتید، و شرط کردید با خدا آنچه را که شرط کردید، (یعنى حاضر شدید به جاى هفتاد فدیه که از هفتاد اسیر گرفتید در جنگ دیگرى که پیش مى‏آید هفتاد کشته بدهید)، و اما وجه اول (که بگوئیم معناى آیه این است که سبب قریب و جزء اخیر علت آمدن این مصیبت مخالفت با عبد اللَّه بن جبیر و خالى کردن مراکز بود)، با ظاهر آیه مورد بحث نمى‏سازد، براى اینکه در آیه مورد بحث سبب مصیبت را اذن خدا دانسته، و این خود روشن است. پس بنا بر آنچه ما گفتیم توجه دادن به اینکه رسیدن مصیبت مستند به اذن خدا است، خود به منزله بیانى است براى جمله:" هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِکُمْ ..." و هم توطئه و زمینه‏ساز است براى ضمیمه کردن جمله:" وَ لِیَعْلَمَ الْمُؤْمِنِینَ ..."، چون با انضمام آن راه براى پرداختن به حال منافقین و سخنانى که گفته‏اند، و جواب به آن و بیان حقیقت این مرگ، یعنى کشته شدن در راه خدا هموار مى‏شود. " أَوِ ادْفَعُوا ..." یعنى اگر در راه خدا جنگ نمى‏کنید حد اقل از ناموستان و از جانتان دفاع کنید و در جمله:" هُمْ لِلْکُفْرِ یَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِیمانِ"، حرف" لام" به معناى حرف" الى" آمده، (و معناى جمله این است که ایشان امروز به کفر نزدیک‏ترند تا به ایمان)، البته نزدیک‏تر بودنشان نسبت به کفر صریح بوده، نه کفر درونى و نفاق، چون با این عملشان در نفاق واقع شدند. و اگر در جمله" یَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ ..." کلمه (افواه- دهنها) را آورد، (با اینکه انسان همیشه با دهن سخن مى‏گوید و احتیاجى به آوردن این کلمه نبود) براى این بود که اولا تاکید کند که سخنى که گفتند از زبانشان تجاوز نکرد، و ثانیا در مقابل قلوب قرار گرفته باشد، چون بین افواه و قلوب تقابل هست. " الَّذِینَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ وَ قَعَدُوا لَوْ أَطاعُونا ما قُتِلُوا ..." مراد از کلمه" اخوانهم" برادران نسبى ایشان است که همان کشتگان باشند، و اگر خصوص برادران را ذکر کرد براى این بود که با انضمام این جمله با جمله:" و قعدوا" سرزنش و توبیخ بر آنان شدیدتر باشد، و بفهماند که از یارى برادران خود کوتاهى کردند، و در خانه‏ها نشستند تا در نتیجه برادرانشان در میدان جنگ به آن وضع فجیع کشته شدند و جمله:" فادرؤا" جواب از همان سخنى است که گفتند، و کلمه" درأ" که مصدر فعل:" ادرؤا" است به معناى دفع است. " وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً ..." در این آیه شریفه التفاتى از خطاب به مؤمنین به خطاب به رسول خدا (ص) ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 94 شده است، قبلا روى سخن با مؤمنین داشت، و مى‏فرمود:" ما أَصابَکُمْ ..." در این آیه روى سخن متوجه شخص رسول خدا (ص) نموده و مى‏فرماید:" گمان مکن که ..." وجه این التفات همان است که در خلال این آیات مکرر ذکر کردیم، احتمال هم دارد که خطاب در این آیه تتمه خطاب در جمله:" فَادْرَؤُا عَنْ أَنْفُسِکُمُ الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ" باشد، که در این صورت باید کلمه" تحسبن" را با ضمه با بخوانیم تا صیغه جمع مخاطب باشد و معناى آن با آخر آیه قبلى چنین شود:" بگو مرگ را از خود دور کنید و گمان مکنید آنها که کشته مى‏شوند ...". و مراد از موت باطل شدن شعور و فعل است، و لذا در توضیح کلمه" احیا" از هر دو نمونه‏اى آورد، و فرمود: زنده‏اند و روزى مى‏خورند، و خوشحالند، روزى خوردن نمونه فعل و" فرح" نمونه و اثرى از شعور است زیرا خوشحال شدن، فرع داشتن شعور است. " فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ ..." کلمه" فرح" ضد کلمه" حزن" است، و کلمه" بشارت" و" بشرى" به معناى هر خیرى است که تو را خوشحال کند، و کلمه" استبشار" به معناى این است که در طلب این باشى که با رسیدن خیرى و بشرایى خرسندى کنى و معناى جمله این است که کشته شدگان در راه خدا هم از نظر رسیدن خودشان به فضل خدا و دیدن آن فضل خوشحالى مى‏کنند و هم در طلب این خبر خوش هستند که رفقاى عقب مانده‏شان نیز به این فضل الهى رسیدند، و آنها نیز خوفى و اندوهى ندارند. از این بیان دو نکته روشن مى‏شود، یکى اینکه کشته شدگان در راه خدا از وضع مؤمنین برجسته که هنوز در دنیا باقى مانده‏اند خبر دارند، و دوم اینکه منظور از این بشارت همان ثواب اعمال مؤمنین است که عبارت است از نداشتن خوف و نداشتن اندوه و این بشارت به ایشان دست نمى‏دهد مگر با مشاهده ثواب نامبرده در آن عالمى که هستند، نه اینکه خواسته باشند با موفق شدن به شهادت استدلال کنند بر اینکه در قیامت خوف و اندوهى نخواهند داشت، چون آیه در مقام این است که بفرماید پاداش خود را مى‏گیرند نه اینکه بعد از شهادت تازه استدلال مى‏کنند که در قیامت چنین و چنان خواهیم بود. پس این آیه شریفه دلالت دارد بر اینکه انسان بعد از مردن تا قبل از قیامت باقى و زنده است و ما بحث در این باره را به طور مفصل در بحث برزخ یعنى در تفسیر آیه:" وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ" «1» گذراندیم. _______________ (1)" سوره بقره آیه: 154". ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 95 " یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ ..." این" استبشار" اعم از استبشارى است که قبلا فرمود از حال بازماندگان مى‏کنند و شامل استبشار به حال خودشان هم مى‏شود، و شاید همین دو تا بودن معنا باعث شده که دو باره آن را تکرار کند و همچنین کلمه فضل را دو باره بیاورد، جمله:" وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ" هم بر این عمومیت دلالت دارد، چون به اطلاقش شامل همه مؤمنین مى‏شود، در آیه شریفه دقت بفرمائید. در این آیه شریفه فضل و نعمت را نکره آورد، هم چنان که رزق را هم در آیات قبل سربسته ذکر کرد و نفرمود که آن رزق چیست، و این براى آن بود که ذهن شنونده در باره فضل و نعمت و رزق تا هر جا که ممکن است برود، و باز به همین جهت خوف و حزن را در سیاق نفى مبهم آورد، تا دلالت بر عموم کند، و بفهماند کشته شدگان در راه خدا هیچ نوع از انواع خوف و حزن را ندارند. و از دقت در این آیات این معنا به دست مى‏آید که اولا در صدد بیان اجر مؤمنین است، و ثانیا مى‏خواهد بفهماند که این أجر که نزد خداى سبحان است رزق ایشان است، و ثالثا این رزق نعمتى و فضلى از خدا است، و رابعا این نعمت و فضل عبارت از این است که نه خوفى دارند و نه حزنى. [معناى لطیف جمله" أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ"] و این جمله یعنى جمله:" أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ" جمله عجیبى است، هر قدر انسان بیشتر در آن فرو مى‏رود و تدبر مى‏کند دامنه معنایش وسیع‏تر مى‏شود، با اینکه جمله‏اى است لطیف و رقیق و بیانى است ساده و اولین چیزى که از معناى آن به ذهن مى‏رسد این است که خوف و حزن از مؤمنین برداشته مى‏شود و این را هم مى‏دانیم که خوف تنها در امرى فرض دارد که اولا ممکن باشد، و ثانیا احتمال آمدنش به سوى ما معقول باشد و ثالثا اگر بیاید مقدارى از سعادت ما را از بین مى‏برد، سعادتى که ما توقع داریم واجد آن باشیم و خود را واجد آن فرض مى‏کنیم و همچنین حزن تنها از ناحیه حادثه‏اى است که پیش آمده و آن نیز مقدارى از سعادت کذایى ما را سلب کرده، پس بلا و یا هر محذور و گرفتارى که فرض شود، وقتى از آن مى‏ترسیم که هنوز بر سر ما نیامده باشد و اما وقتى آمد دیگر خوف معنا ندارد، آنجا جاى حزن و حسرت است، پس بعد از وقوع خوفى نیست و قبل از وقوع هم حزنى نیست. پس بر طرف شدن مطلق خوف از انسان تنها وقتى فرض دارد که هیچ یک از آنچه داریم در معرض زوال قرار نگیرد، و همچنین برطرف شدن مطلق حزن از انسان وقتى فرض دارد که آنچه نعمت که انسان بتواند از آن متنعم شود و لذت ببرد دارا باشد، و خداى تعالى به او ______________________________________________________ ‌صفحه‌ى 96 افاضه کرده باشد، و نیز آنچه که دارد در معرض زوال قرار نگیرد، و این همان خلود سعادت براى انسان و خلود انسان در آن سعادت است. و از همین جا واضح مى‏شود که نبودن خوف و حزن عین روزى خوردن انسان نزد خدا است و به حکم آیه:" وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ" «1» و آیه:" وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ" «2» آنچه نزد خدا است هم نعمت و خیر است، هم باقى است، نه عذاب و شرى آمیخته با آن است و نه فنا و زوالى بدان راه دارد. باز این معنا واضح مى‏شود که نبودن حزن و خوف عینا بودن نعمت و فضل است، و این خود عطیه است، لیکن در سابق یعنى در اوایل کتاب گذشت و به زودى در تفسیر آیه:" مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ" «3» میاید که نعمت وقتى در عرف قرآن اطلاق شود معنایش ولایت الهیه است، بنا بر این معناى آیه مورد بحث چنین مى‏شود:" خداى تعالى متصدى و عهده‏دار کار مؤمنین است و آنان را به عطیه‏اى از خود اختصاص مى‏دهد". و اما احتمال اینکه مراد از" فضل" موهبتى باشد که زاید بر استحقاق در برابر عمل است. و" نعمت" عبارت باشد از موهبتى که در برابر عمل احتمالى است که با جمله:" وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ" نمى‏سازد براى اینکه در یک آیه فضل را أجر هم خوانده، و همه مى‏دانیم که أجر تنها در مورد استحقاق است، پس مؤمنین مستحق فضل هم هستند، در سابق هم گفتیم و تو خواننده محترم توجه کردى که چند فقره زیر یعنى جمله" عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ" و جمله:" فَرِحِینَ بِما ..." و جمله" یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ ..." و جمله:" وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ"، مال و برگشتنشان به یک حقیقت است، پس فرق گذاشتن بین فضل و نعمت در چنین موردى درست نیست. البته در ذیل آیات مورد بحث جا براى بحث‏هایى دیگر نیز بود، ولى بعضى از آن بحث‏ها در ذیل تفسیر آیه:" وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ" «4» گذشت، و شاید خداى عز و جل توفیق بدهد در مواردى که پیش مى‏آید هر جا مناسب بود به قدر توانایى در این باره بحث بیشترى بکنیم ان شاء اللَّه تعالى. _______________ (1)" سوره آل عمران آیه: 198" (2)" سوره نحل آیه: 96". (3)" سوره نساء آیه: 69" (4)" سوره بقره آیه 154".

تفسیر نور
1- منافقان به هنگام حرکت مردم به جبهه‏ها، در خانه‏ها مى‏نشینند. «و قعدوا» 2- منافقان، روحیه‏ى خانواده‏هاى شهدا را تضعیف مى‏کنند. «لو اطاعونا ما قتلوا» 3- منافقان، خود را رهبر فکرى دیگران مى‏دانند. «لو اطاعونا» 4- در جهان‏بینى منافقان، اصالت با زندگى مادّى و رفاه است. «و قعدوا لو اطاعونا ما قتلوا» 5 - ایمان به مقدّر بودن مرگ، سبب شجاعت و پذیرش رفتن به جبهه است و در بینش منافقان، شهادت و سعادت اُخروى جایگاه ندارد. «لو اطاعونا ما قتلوا» 6- باید با تبلیغات سوء منافقان برخورد کرد. «قل فادرؤا عن انفسکم الموت» 7- انسان نمى‏تواند مرگ را از خود دفع کند. «فادرؤا عن انفسکم الموت» 8 - مرگ به دست خداست، جبهه یا خانه در مرگ نقش اصلى را ندارند. فادرؤا عن انفسکم الموت و ان کنتم صادقین»

تفسیر اطیب البیان
(168)((الذین قالوا لاخوانهم و قعدوا لو اطاعونا ما قتلوا):(آن کسانی که خود به جنگ نرفتند و به برادرانشان گفتند:اگر از ما اطاعت کرده بودند و به جنگ نمی رفتند،کشته نمی شدند)،منظور از (اخوان )برادران نسبی آنهاست که همان کشته شدگان باشند و اگر خصوص برادران را ذکر کرد برای این بود که با افزودن این جمله با جمله (قعدوا)سرزنش و توبیخ بر آنها شدیدتر باشد و بفهماند که آنان از یاری برادران خود کوتاهی کردند ودر خانه ها نشستند تا در نتیجه برادرانشان در میدان جنگ به آن وضع فجیع کشته شوند،(قل فادرؤا عن انفسکم الموت ان کنتم صادقین ):(ای پیامبر به آنان بگو اگر راست می گویید،مرگ را ازخودتان برانید و آن را دفع کنید)، یعنی شما که چاره قتل دیگران را می اندیشید، اگرمی توانید مرگ را از خودتان دفع کنید

تفسیر کشاف
(الذین قالوا) فی إعرابه أوجه : أن یکون نصبا علی الذم أو علی الرد علی الذین نافقوا ، أو رفعا علی هم الذین قالوا أو علی الإبدال من واو یکتمون . و یجوز أن یکون مجرورا بدلا من الضمیر فی بأفواههم أو قلوبهم ، کقوله : علی جوده لضن بالماء حاتم (لإخوانهم ) لأجل إخوانهم من جنس المنافقین المتقولین یوم أحد أو إخوانهم فی النسب و فی سکنی الدار ( و قعدوا) أی قالوا و قد قعدوا عن القتال : لو أطاعنا إخواننا فیما أمرناهم به من القعود و واققونا فیه لما قتلوا کما لم نقتل (قل فادرؤا عن أنفسکم الموت إن کنتم صادقین ) معناه : قل إن کنتم صادقین فی أنکم وجدتم إلی دفع القتل سبیلا و هو القعود عن القتال ، فجدوا إلی دفع الموت سبیلا، یعنی أن ذلک الدفع غیر مغن عنکم ، لأنکم إن دفعتم القتل الذی هو أحد أسباب الموت ، لم تقدروا علی دفع سائر أسبابه المبثوثة، و لابد لکم من أن یتعلق بکم بعضها. و روی أنه مات یوم قالوا هذه المقالة سبعون منافقا. فإن قلت : فقد کانوا صادقین فی أنهم دفعوا القتل عن انفسهم بالقعود، فما معنی قوله (إن کنتم صادقین ) ؟ قلت : معناه أن النجاة من القتل یجوز أن یکون سببها القعود عن القتال و أن یکون غیره لأن أسباب النجاة کثیرة ، و قد یکون قتال الرجل سبب نجاته و لو لم یقاتل لقتل ، فما یدریکم أن سبب نجاتکم القعود و أنکم صادقون فی مقالتکم ؟ و ما أنکرتم أن یکون السبب غیره . ووجه آخر : إن کنتم صادقین فی قولکم : لو أطاعونا و قعدوا ماقتلوا، یعنی أنهم لو أطاعوکم و قعدو لقتلوا قاعدین کما قتلوا مقاتلین . وقوله (فادرؤا عن أنفسکم الموت ) استهزاء بهم ، أی إن کنتم رجالا دفاعین لأسباب الموت ، فادرؤا جمیع أسبابه حتی لا تموتوا.

تفسیر نمونه
گفته هاى بى اساس منافقان منافقان علاوه بر اینکه خودشان از جنگ احد کناره گیرى کردند و سعى در تضعیف روحیه دیگران نیز نمودند، بهنگام بازگشت مجاهدان زبان به سرزنش آنها گشودند و گفتند: اگر آنها از فرمان ما پیروى کرده بودند کشته نمى دادند. قرآن در آیه فوق ، به گفتار بى اساس آنها پاسخ مى دهد و مى گوید: آنها که از جنگ کناره گیرى کردند و به برادران خود گفتند: اگر از ما اطاعت کرده بودند هیچگاه کشته نمى شدند به آنها بگو اگر قادر به پیش بینى حوادث آینده هستید مرگ را از خودتان دور سازید اگر راست مى گوئید. الذین قالوا لاخوانهم و قعدوا لو اطاعونا ما قتلوا قل فادروا عن انفسکم الموت ان کنتم صادقین ) یعنى ؛ در حقیقت شما با این ادعا، خود را عالم به غیب و با خبر از حوادث آینده مى دانید کسى که چنین است باید علل و عوامل مرگ خود را بتواند پیش بینى کرده و خنثى سازد آیا شما چنین قدرتى دارید؟! وانگهى اگر شما در میدان جهاد و در راه سربلندى و افتخار کشته نشوید آیا عمر جاویدان خواهید داشت ؟ آیا مى توانید مرگ را براى همیشه از خود دور سازید؟ بنابراین شما که نمى توانید قانون مسلم مرگ را از میان ببرید پس چرا در میان بستر با ذلت بمیرید چرا با افتخار در میدان جهاد در برابر دشمن شربت شهادت ننوشید؟. در آیه فوق ، نکته دیگرى وجود دارد که باید به آن توجه کرد: و آن اینکه از مؤ منان تعبیر به برادر شده در حالى که هرگز مؤ منان برادر منافقان نیستند، این یک نوع سرزنش به آنها است که شما مؤ منان را برادر خود مى دانستید چرا در این لحظات حساس ، دست از حمایت آنها برداشتید و لذا بلافاصله بعد از تعبیر اخوانهم جمله قعدوا یعنى از جنگ بازنشستند ذکر شده آیا انسان ادعاى برادرى مى کند و بلافاصله از حمایت برادر خود باز مى نشیند؟!