ایثار و شهادت در شمار عالی ترین مفاهیم الهی و حاصل متعالی ترین ارزشهایی است که می تواند جامعه انسانی را به تکامل و تعالی برساند و والاترین برکات را به آن ببخشد.پیام و آرمان شهدا به دلیل عظمت مرتبه ای که شهدا بدان دست یافته اند عالی ترین پیامها و از جنس پیام انبیاء الهی است. شهدا، فرزندگان و برگزیدگان نسل خود بوده اند و اصلی ترین پیام آنها برای نسل امروز پیموندن طریق الله، طریق عزت، آزادی و سعادت و سربلندی دنیا و آخرت است. در شرایط کنونی که با مسائلی نظیر تغییر نسل ها، نیاز روز افزون نسل جوان به ارزشهای متعالی اسلامی در جهت پیمودن مسیر پیشرفت همه جانبه و تحقق تمدن عظیم اسلامی ، تهاجم فرهنگی دشمنان و تلاش مذبوحانه ایادی داخلی آنان در جهت جدائی آینده سازان کشور از ارزشهای والای انقلاب اسلامی مواجهیم، ترویج فرهنگ شهادت و ایثار به عنوان والاترین میراث انقلاب اسلامی و هشت سال دفاعمقدس وظیفه‌ای است که بر عهده همه دلسوزان نظام می باشد. بی شک ترویج فرهنگ ایثار و شهادت از راههای متعددی امکان پذیر است که یکی از مؤثرترین آنها حضور ابدان مطهر شهدا در مراکز آموزش عالی و دانشگاه‌های کشور می باشد. در ادامه به بررسی آثار و نتایج این حضور می پردازیم:
شهادت و هدایتگری
در متون و آموزه های دین مبین اسلام جایگاه ویژه ای برای «شهید» و «شهادت» در نظر گرفته شده است و از «قداست» خاصی برخوردار است. اگر کسی با مفاهیم اسلامی آشنا باشد، در عرف خاص اسلامی، احساس می کند که هاله ای از نور کلمه «شهید» را فرا گرفته است. «وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیاء عِندَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَیسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلاَ هُمْ یحْزَنُونَ؛[1] هرگز نپندارید کسانی که در راه خدا کشته می شوند مردگانند، بلکه زنده به حیات ابدی شدند و در نزد خداوند متنعم خواهند بود، آنان به فضل و رحمتی که خداوند نصیب آنها گردانیده شادمانند و بشارت و مژده می دهند به کسانی که هنوز به آنان نپیوسته اند و بعدا در پی آنها برای آخرت خواهند شتافت که از مردن هیچ نترسند و از فوت متاع دنیا هیچ غم نخورند». امام علی(ع) نیز می فرماید:« خدا شهدا را در قیامت بِاَبهاء و جلال و عظمت و نورانیتی وارد می کند که اگر انبیا از مقابل اینها بگذرند و سوار باشند به احترام اینها پیاده می شوند.» و آیات و احادیث بسیار زیادی که همه بیانگر جایگاه، قداست و ارزش والای شهید در اسلام هستند. چرا؟ چون «همه گروه های خدمتگزار در جامعه، مدیون شهدا هستند؛ عالم در علم خود و فیلسوف در فلسفه خود و مخترع در اختراع خود و معلم اخلاق در تعلیمات اخلاقی خود نیازمند محیطی مساعد و آزادند تا خدمت خود را انجام دهند ولی شهید آن کسی است که با فداکاری و از خودگذشتگی خود و با سوختن و خاکستر شدن خود محیط را برای دیگران مساعد می کند. مثل شهید مثل شمعی است که خدمتش از نوع سوخته شدن و فانی شدن و پرتو افکندن است تا دیگران در این پرتو که به بهای نیستی او تمام شده بنشینند و آسایش بیابند و کار خویش را انجام دهند. آری، شهدا شمع محفل بشریت اند؛ سوختند و محفل بشریت را روشن کردند. اگر این محفل تاریک می ماند هیچ دستگاهی نمی توانست کار خود را آغاز کند یا ادامه بدهد»[2] بر این اساس است که حق شهید از حق تمام کسانی که از راه علم، فلسفه و اندیشه، صنعت و اختراع و اکتشاف و اخلاق و حکمت عملی و... به بشریت خدمت کرده اند، بالاتر است.
البته احترام و ارزش والای شهید، اختصاص به جامعه ما ندارد بلکه در سایر جوامع و فرهنگ ها برای شهید مقام و جایگاه ویژه ای قائلند و این دقیقا به خاطر نقشی است که شهید هم در زمان حیاتش و در جهاد و مبارزه با دشمنان و دفاع از میهن و دین خود انجام داده و هم بعد از کشته شدنش به عنوان الگو، نماد واسوه پایداری و حماسه سازی و جانفشانی در راه دفاع از کشور و آرمان های آن ایفا نموده است. به فرموده شهید بزرگوار استاد مطهری « خون شهید هر قطره اش تبدیل به صدها قطره و هزارها قطره، بلکه به دریایی از خون می گردد و در پیکر اجتماع وارد می شود. لهذا پیامبر اکرم(ص) فرمود: «ما من قطره احب الی الله عز و جل من قطره دم فی سبیل الله؛[3] هیچ قطره ای در مقیاس حقیقت و در نزد خدا از قطره خونی که در راه خدا ریخته شود بهتر نیست. شهادت تزریق خون است به پیکر اجتماع؛ این شهدا هستند که به پیکر اجتماع و در رگ های اجتماع - خاصه اجتماعاتی که دچار کم خونی هستند - خون جدید وارد می کنند» بزرگترین اثر و خاصیت شهید حماسه آفرینی اوست. در ملت هایی که روح حماسه، مخصوصاً حماسه الهی می میرد بزرگترین خاصیت شهید این است که آن حماسه مرده را از نو زنده می کند، لهذا اسلام همیشه نیازمند به شهید است، چون همیشه نیازمند به حماسه آفرینی است، حماسه های نو به نو و آفرینش های جدید بر این اساس دیگر شهدای گمنام، مجهول الهویه نیستند هر چند نام و نشان خانوادگی ندارند، اما بزرگترین شناسه و مشخصه دینی و ملی را با خود داشته و برای تمام جامعه و نسل های آینده کاملاً شناخته شده می باشند و بر این اساس بدن شهید هم در اسلام از جایگاه و قداست ویژه ای برخوردار است؛ بدن شهید یک «جسد متروح» است؛ یعنی جسدی است که احکام روح بر آن جاری شده است، همچنان که جامعه شهادتش «لباس متجسد» است؛ یعنی حکم روح بر بدن جاری شده و حکم جاری شده بر بدن، بر لباس و جامعه وی جاری شده است.[4] لذا براساس دستورات و آموزه های حکیمانه اسلام، شهید با همان لباس خود دفن شده و احتیاج به غسل و کفن ندارد. بنابراین شهدا سرمایه و ذخایر عظیم هر ملتی هستند که باید تا آنجا که ممکن است از این سرمایه ها برای جامعه و نسل های آینده به عنوان الگو و اسوه بهره گرفت.
نیازمندی دانشگاه ها
از منظر بنیانگذار کبیر انقلاب ؛ « دانشگاه مبدأ همة تحولات است». این بدان معناست که دانشگاه می‌تواند نقش تحول آفرینی را در جامعه ایجاد کند امروزه نقش و جایگاه دانشگاه بسیار فراتر از گذشته است و می‌تواند در تمام شئون جامعه اعم از سیاست، فرهنگ و اقتصاد ایفای نقش کند و منشاء دگرگونی و تحول در اشاعه ارزشهای اجتماعی، علم و فناوری باشد. در نظام جمهوری اسلامی، دانشگاه تنها یک بنگاه تأمین کننده نیروی انسانی متخصص برای جامعه و بنگاه‌های اقتصادی نیست، بلکه نهادی است که می‌تواند رهبری حرکت و ایجاد تحول در زیر ساختهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه را در دست بگیرد. همچنین مرکز ایجاد الگوهای صحیح رفتار اجتماعی، حافظ سنت های علمی و فرهنگی جامعه، عامل تعمیق وفاق اجتماعی، بهبود کیفیت زندگی مردم، تعالی دهنده سطح تبادل عقاید و تجربیات در درون جامعه و مرکزی برای پرورش خلاقیت نسل جوان و میدان دادن به اندیشه‌های نو و جسارت‌های علمی است. دانشجوی متعهد همه پدیده‌ها را چونان آیات الهی مطالعه و بررسی می‌کند و حتی به علوم تجربی با ماهیتی دینی و الهی می‌نگرد.[5] و بدین گونه است که دانشگاه جایگاهی مقدس در جامعه اسلامی می یابد.[6]
علی رغم تحولات عظیمی که پس از پیروزی انقاب اسلامی در دانشگاهها و مراکز مختلف آموزش عالی کشور به وجود آمده، بررسی واقیعات بیانگر آسیب ها یی است که باعث گردیده وضعیت موجود دانشگاهها و کارکردهای آن را با جایگاه ایده آل دانشگاه فاصله داشته باشد. مدرک سالاری و مدرک گرایی، تبلیغات دینیناکارآمد، فقدان انگیزه دانشجویان برای تلاش و سخت کوشیدرراه علم، خودنمایی، جاه طلبی، برتری جویی وفردگرایی عوامل بازدارندهتوسعهعلمی ایران هستند.[7] همچنین به دلیل اتخاذ برخی مدلهای توسعه در کشور، ارزش های اجتماعی از سنتی به سوی مدرن، از ساده زیستی به تجمل، از کمک و همیاری و ایثار و گذشت برای جامعه به سودجویی فردی و از ارزش قناعت به ارزش ثروت و از انسجام به فرد گرایی و ازارزش دین و خدا به ارزش پول و دنیا حرکت کردند.[8] و البته دستگاه ها و متولیان فرهنگی نیز، در انتقال این ارزش های انقلابی و دینی به نسل دوم و سوم انقلاب و حتی تعمیق آن ها برای نسل اول انقلاب، سهل انگاری و کم کاری هایی داشته اند که موجب فاصله گرفتن تدریجی برخی از افراد جامعه- به خصوص جوانان- از ارزش های اسلامی شده است.
ارتباط نسل های انقلاب
یکی از برکات دفاع مقدس شکوفایی ورشد استعدادهای معنوی واخلاقی جامعه به ویژه نسل جوان آن دوران بود. دستاورد این تلاش بزرگ، نمایان شدن جلوه هایی از فرهنگ ایثار وشهادت است که می تواند ضامن عزت، اقتدار، معنویت واخلاق جامعه باشد، این فرهنگ یکی از راههایی است که سلامت ومعنویت جامعه به ویژه نسل جوان را تضمین خواهد کرد. اگر چه فرهنگ جهاد وشهادت درذات دین اسلام وبه ویژه تشیع علوی وجود دارد، ولی برای نهادینه کردن این فرهنگ غنی وعزت بخش باید تلاش نمود تا آن را به صورت فرهنگ عمومی درجامعه درآورد وبرای انجام این امر مهم بایستی به نحوی اقدام نمود که آثار وپیامدهای مثبت آن برای نسل جوان وحاضر که بستر انتقال این فرهنگ به نسل های بعدی است، پذیرفته شود.
زمان می‌گذرد کسانی پا به عرصه هستی می‌گذارندکه نه فضای انقلاب را درک کرده اند، نه طعم سختی‌ها و دشواری‌های آن را چشیده‌اند. اینجاست که تدفینشهدااهمیت پیدا می‌کند. اگر این نسل که جنگ را ندیده است، از آنچه بر کشورش گذشتهبی‌اطلاع باشد، با فرهنگ اسلافش پیوند نخورد، یقیناً استحاله فرهنگی او را به سمت وسویی سوق خواهد داد که منافع ابر قدرتان اقتضا می‌کند. یقین کنیم که دشمنانمانبیکار ننشسته اند تا ما با حیثیتشاندرعرصه جهانی بازی کنیم.ازاین رو باید همواره با نگاهی به گذشته قدمدرراه گذاشت.
احیای فرهنگ جهاد و مبارزه
تاثیر شگرف فرهنگ پربار ایثار و شهادت درگستره جهان بینی ملل دینی ازجلوه ممتازی برخوردار است این فرهنگ با هویت قدسی خود توانایی سرشاری را درمتأثر ساختن نهادهای اجتماعی وساختارهای سیاسی به انضمام بافت فرهنگی جامعه دارا می باشد وبی شک برترین اصل برای کسب رشد اجتماعی محسوب می شود. شهادت که نتیجه سلامتی روان، روحیه شجاعت وانتخاب آگاهانه است، مقاومت وپویایی جامعه را به دنبال دارد. چرا که ریشه درقدرت، صبر واستقامت ومبارزه با کفردارد واین عوامل درمجموع مقاومت جامعه را بالا برده واجتماعی را محرک وپویا می سازد.[9]
اگر دیروز فرهنگجهاد و مبارزه زنده شد و از زیر بار استبداد و متجاوزین نجات یافتیم و جنگ گرم پایان گرفت بایدامروز به یاد داشته باشیم که دشمن از بین نرفته و همچناندردشمنی خود مصمم است. دشمنیکه دیروز از مرزهای جغرافیایی راه وطن ما را پیش گرفته بود، امروز از مرزهای فکری وفرهنگیدرحال تجاوز ودشمنیست. و الحق و الانصاف که این جنگ بسی خطرناک تر و جانکاه تر است. بایددراین میدان جنگ فرهنگی دستخالی و بی طرف نبود. باید هوشیار بود. حضورشهداعامل یادآورنده و کمکیبر این مهم است.
سرعت بخشی به توسعه کشور
شهدا بزرگترین اسطوره های فداکاری، ایمان و عزت ایران اسلامی می باشند و با گسترش و تعمیق فرهنگ ایثار و خودباوری می توان به توسعه، پیشرفت و آبادانی کشور شتاب بیشتری بخشید و آن را در راستای اهداف والای اسلامی هدایت نمود. برایتولیدعلموتکنولوژی، مجاهدتوسختکوشی برای پیشرفت کشور،حفظ آرمانهای متعالیوتکیه بر معنویتوایماننقش ممتازوپیشتاز خویشرا ایفا می نماید. ودر اینمیان نباید از«تولیدعلموفناوری همراه با ایمانوتعهد» غافل ماند؛ علمی کهشرط اول استقلالوپیشرفتجامعه استوایمانی کهمنجی جهان معاصر استوبهسخن سید شهیدان اهل قلم، سید مرتضی آوینی:
«ایمان، منجی جهان فردا است؛ چنان کهمنجی ایران شدوانقلاباسلامی را به سرچشمه جوشان انقلاب معنویودینی در سراسر جهان مبدلکرد.»
خاکسپاری پیکر شهدای جنگ تحمیلی دردانشگاهها که محل تولیداندیشه و فکر می باشد، علاوه بر هویت بخشی و ایجاد انگیزه مضاعف در راستای ایفای وظایف دانشجویی، همواره یادآور این موضوع مهم می باشد که عزت، استقلال و امنیت امروز کشور در سایهفداکاری های شهدا حاصل شده است. مقام معظم رهبریدرخصوص تشییع و تدفین پنجشهید گمنامدردانشگاهتهران می فرماید: « از این اقدام هوشمندانه ومتعهدانه سپاسگذاری و قدردانی می کنم.این تکریم شهیدان عزیز ایران است کهجان خود را نثار هدف های والا کردند و رضای خداوندی را بر آرزوهای حقیر مادی ترجیحدادند. سلام خداوند بر آنها باد.»[10]
ایجاد فضای معنوی
تدفین و حضور شهیدان در دانشگاه یک تذکر برای انسانهاست و تبیین فرهنگ ایثار و شهادت برای حفظ استقلال کشور می‌باشد. یکی از مهمترین فواید حضورشهدادربین دانشجویان بوجود آمدنیک فضای روحانی و معنوی است. مکانی برای توجه به معنویات. جایی برای عبادت و توجه به خدا و توسل به اولیای الهی. توجه به ارزشهای دینی و پررنگ نمودن و برجسته کردن آن. برقراری رابطه بادوستان خدا که همان شهدا باشند و بهره بردن از آنها. برپایی مراسمات دینی و مذهبی. حتی جایی برای فکر کردن وآرامش گرفتن. تدفین شهدای گمنام دردانشگاه، باعث ایجاد فضایی معنوی درکنار تحصیل و یادگیری علوم مختلف می‌شود.
دانشگاه قبرستان نیست!
علی رغم برکات و آثار متعددی که طرح مذکور برای دانشگاه و دانشگاهیان دارد، عده‌ای که احتمالا قبور این شهدا را مانعی برای تحقق افکار و اعمال انحرافی و شیطانی خود در دانشگاه می دانند، در صدد شبهه آفرینی بوده و نسبت به طرح تدفین شهدا در دانشگاهها معترضند با بهانه هائی از این قبیل که مگر اینجا قبرستان است و چرا محیط علمی دانشگاه را به هم می زنید؟ و یا اینکه «با تدفین شهدا در دانشگاه، دانشگاه تبدیل به گورستان می شود»!
البته این از مسلمات است که دانشگاهقبرستان نیست. قبرستان جاییست برای دفن روزانه‌ی مردگان. اما شهید که مرده نیست. اینان که شهیدان را مرده می پندارند آیا قرآن نخوانده اند که «وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیاء عِندَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ». شهدا هیچگاه در قبرستان نبوده اند که جایشان در گلستان شهدا و باغ رضوان و بهشت زهرا بوده است و به خاک آبرو و طهارت داده اند که «طابت الارض التی فیها دفنتم». آیا تدفین شهدا در دانشگاه کمترین سپاس از ولی نعمتانی نیست که با جان و مال و آبرو فداکاری کردند و عزت، امنیت، استقلال و آزادی و سربلندی امروز ما از فداکاری دیروز آنهاست. به علاوه مگر شکل گیری بینش و دانش و جهت گیری این دو جدای از گرایش است؟ امامان بزرگوار شیعه نظام فکری و علم و دانش شیعه را بر محور گرایش و عاطفه به حضرت سیدالشهدا سامان دادند. اقامه یاد و نام حضرت سیدالشهدا علیه السلام محور گرایشات و کانون جوشش عاطفه جامعه شیعی بوده است که به اندیشه، دانش و رفتار شیعه جهت داده است و مگر امروز تحقق نهضت نرم افزاری در جامعه ایران که افق خود را دست یابی به تمدن اسلامی قرار داده است بی نیاز از نام و یاد شهیدان است که بهترین موتور محرک و انگیزه ما هستند. ما امروز هم نیازمند همت حاج همت، اخلاص کاوه و برونسی، توکل باکری، ابتکار باقری، مسئولیت پذیری زین الدین، سخت کوشی خرازی و کاظمی و ایمان صیاد و چمران هستیم. اگر سیدالشهدا علیه السلام خورشید هدایت است که «ان الحسین مصباح الهدی و سفینه النجاه»، اینان با اقتدا به حسین علیه السلام ستارگان هدایت اند و «باالنجم هم یهتدون» راه را با اینها می شود پیدا کرد.[11] حضور اجساد مبارک شهدا بهترین تذکری است به همه دانشگاهیان از استاد تا دانشجو که مبادا در زرق و برق مادیات، مدرک و پست و مقام، «هدف واقعی» و «خود » را گم کنیم. یادمان نرود ما در محضر خداوندیم، روزی، ما هم خواهیم مرد و به سرای ابدی خواهیم شتافت. این‌کمترین اثری است که بر بودن این عزیزان درجلوی چشم ما مترتب است و به تعبیری «وکفی بالموت واعظا» امّااینها شهید و الهام بخش هستند.
چرا اکنون ؟
برخی نیز با این بهانه که «چرا در زمان حضرت امام (ره)و قبل از این، به این امر مبادرت نمی ورزیدند؟» در صدد شبهه آفرینی و ایجاد بدبینی به این طرح فرهنگی هستند. و حال آنکه زمان حضرت امام (ره)، فضای جامعه و دانشگاه، فضای جبهه، شهادت و ایثار بود و ضرورتی بر اجرای چنین طرح هائی احساس نمی شد ؛ علاوه بر شهادت تعدادی از دانشجویان، و مشارکت دانشگاهیان در مراسم های شهدا، بسیاری دانشجویان و اساتید شخصاً در جبهه حضورداشتند و با برگشت به دانشگاهها، فرهنگ ایثار و شهادت را به مراکز آموزش عالی منتقل می نمودند. اما در شرایط کنونی به دلایل متعددی از تهاجم فرهنگی گرفته تا اشتغالات دنیوی و...، دیگر خبری از آن فضای ملکوتی نیست. از سوی دیگر دفن اجساد مطهر شهدا در دانشگاه ها، مراکز علمی و دیگر مکان های عمومی برنامه ایبود که از سال 1380 و در راستای زنده نگه داشتن خاطرات جانفشانی جواناناین مرز و بوم مطرح گردید هر چند به دلیل مخالفت برخی تحقق نیافت. بر این اساس ایجاد یادمانهای شهدا در مراکز آموزش عالی با توجه به تعداد و تنوع جوانانی که در آن مشغول به تحصیل هستند در سوق دادن آنها به سوی اهداف و آرمانهای معنوی مانند ایمان، جهاد، شهادت و ایثار، در تلطیف فضای دانشگاه بسیار موثر است. حضرت امام خمینی (ره) در زمینه اهمیت فرهنگ شهادت و نیاز جامعه بدان می فرماید: «... خون‌شهیدان برای ابد درس مقاومت برای جهانیان داده است و خدا می‌داند که راه و رسم‌شهادت کور شدنی نیست و این ملت‌ها و آیندگان هستند که به راه شهیدان اقتدا خواهندنموده و همین تربت پاک شهیدان است که تا قیامت مزار عاشقان و عارفان ودلسوختگان و دارالشفای آزادگان خواهد بود، خوشا به حال آنان‌که با شهادت رفتند.»
آری شهید روح عزت و آزادگی را در کالبد جان ملت می دمد و آنان که خود تسلیم دشمن اند و در پی تسلیم کشور به دشمن، از نورافشانی شهیدان و تزریق روحیه عزت و غیرت و حماسه و فرهنگ شهادت به این ملت و قشر نخبه آن بیمناک اند. شهید نورافشانی می کند و این برای شب پرستان قابل تحمل نیست. شهید و ارتباط با شهدا نورانیت و معنویت به ارمغان می آورد و این فضا را برای گفتمان پوسیده و منحط سکولار تنگ می کند. گویا تدفین شهدا منجر به شکست تفکری خاص می‌شود. براستی آنان که سر به ولایت خورشید نسپرده اند از نور هدایت ستارگان هم بهره ای نخواهند برد. در هر صورت هرگز نباید به این سمبل های مقاومت و این سرمایه های عظیم ملی و نقش سازنده آنان بی توجه بود. همان طور که مرحوم دکتر علی شریعتی در اهمیت این موضوع می گوید: «... پرورش انسان - مذهب، اخلاق، تعلیم و تربیتی- جز این نیست که همه انسان ها را با پیوند به این نمونه های ممتاز، یعنی تأسی به اینان که «اسوه» اند و چشم داشتن در اینان که «شهیدند» به انسان حقیقی یعنی حقانیت انسان نزدیک کنیم»[12] و به فرموده رهبر فرزانه انقلاب اسلامی ؛ «تکریمشهیدان، تکریم ایثار و اخلاص است. تکریم دلهای نورانی و جان های لبریز از صفا ونورانیت است. از کار شما قدردانی می کنم. رحمت خدا بر شهیدان عزیز باد.»[13]
پی نوشت ها:
[1] - سوره آل عمران، آیات 170 – 169.
[2] - قیام و انقلاب مهدی، مقاله شهید، استاد مطهری، انتشارات صدرا، 1374، ص90 – 66.
[3] - وسایل الشیعه، حر عاملی، دارالکتب الاسلامیه، ج 1، ص 8.
[4] - قیام و انقلاب مهدی، پیشین، ص 69.
[5] - آموزش عالی، توسعه و تقویت ارزشهای اسلامی، احمد حیدری، خبرنامه آموزش عالی.
[6] - آیت الله جوادی آملی، قداستدانشگاه اگر قوی‌تراز حوزه نباشد کمتر نیست، خبرگزاری فارس، 1385/2/2.
[7] - فرامرزرفیعپور، موانع رشد علمیایران و راه حل های آن،1381، ص 38-50.
[8] - توسعه و تضاد، فرامرز رفیع پور، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1380، ص 552.
[9] - آثار و پیامدهای فرهنگی فرهنگ ایثار وشهادت، وبلاگ جاده خاکی ؛، دانشگاه و فرهنگ ایثار و شهادت، مشهد: ستاره ها، ج 1 و 2، 1385.
[10] دی 1387،به نقل از شبکه خبر دانشجو.
[11] - پابوس شهیدان دانشگاه شریف، یک جانباز، روزنامه کیهان، چهارشنبه 13 اردیبهشت 1385.
[12] - دکتر علی شریعتی، مجموعه آثار ش 26، تهران: نشر آمون، چاپ هفتم، 1375، ص 561.
[13] - متن پیام حضرت آیت الله خامنه ای به مراسم تدفین شهدایگمنام، 87/8/3.